کشورگشایی به شیوه اردوغان

خاورمیانه سرزمین رهبران نامتعارف دنیای سیاست است؛ از رهبران کشورهای عربی حوزه خلیج فارس گرفته تا مقام‌های سیاسی در ترکیه. کشورهای هم‌جوار این منطقه نیز در این عرصه حضور جدی دارند. مقام‌های سیاسی آسیای میانه، روسیه، افغانستان و پاکستان نیز در این جرگه جای دارند، اما در میان چهره‌های سیاسی نامتعارف نام رجب طیب اردوغان این روزها بیش از دیگران در رسانه‌ها تکرار می‌شود.

اردوغان در هفته‌های اخیر پس از آن‌که تصمیم به حمله به عفرین گرفت، بارها در کانون توجه‌های بین‌المللی قرار گرفته است. او در روزهای اخیر اعلام کرده است دست از ادامه عملیات «شاخه زیتون» نمی‌کشد و پس از پایان عملیات در این منطقه قصد گسترش عملیات به منبج، کوبانی و قامیشلی را دارد؛ اظهاراتی که با واکنش‌های بین‌المللی روبه‌روشده است.

کشورگشایی به شیوه اردوغان

رئیس جمهوری ترکیه در سال‌های اخیر از زمان آغاز بحران در عراق و سوریه تلاش می‌کند تا به‌عنوان بازیگر کلیدی دست به نقش‌‌آفرینی بزند. اقدامات او در این چارچوب در برخی موارد تبدیل به بحران‌های جدیدی شده است که نمونه آن را می‌توان در تقابل نیروهای ارتش ترکیه با کردهای ساکن سوریه مشاهده کرد. ترکیه پس از آن‌که ایالات متحده اعلام کرد صدها کرد را برای مرزبانی در مرز مشترک میان سوریه و ترکیه آموزش می‌دهد به عفرین لشکر کشید. کاخ سفید اعلام کرده بود قصد دارد این تعداد نیرو را به بیش از ۳۰ هزار نفر افزایش دهد.

اکنون با تداوم عملیات «شاخه زیتون»، رئیس جمهوری ترکیه اعلام کرده است قصد دارد پس از پایان عملیات در عفرین به منبج، کوبانی (عین العرب) و قامیشلی حمله کند. او که در سال‌های اخیر به دنبال احیای ترکیه به‌عنوان امپراتوری بزرگ از دست رفته است، سودای تصاحب زمین‌های سوریه و برخی مناطق در عراق را در سر می‌پروراند. او که در کنگره عمومی حزب حاکم، عدالت و توسعه سخنرانی می‌کرد، هدف از تداوم عملیات نظامی را آزادسازی دو هزار کیلومتر مربع عنوان کرد.

اردوغان هدف نیروهای نظامی ترکیه را از میان بردن تروریست‌های ساکن در منطقه کردنشین خوانده است. ترکیه در بیش از ۶۰۰ روز گذشته، بدون کسب اجازه از دولت سوریه به مناطقی در خاک این کشور حمله کرده است. او در ادامه سخنرانی خود در شصتمین کنگره حزب حاکم، انتقادات تندی را متوجه کشورهای عضو پیمان ناتو کرد و گفت: «مگر ترکیه عضو ناتو نیست؟ اکنون کجایید؟ شما از ما خواستید به افغانستان بیاییم، ما هم آمدیم. شما از ما خواستید به سومالی بیاییم ما هم آمدیم، شما از ما خواستید به بالکان بیاییم و ما آمدیم. اکنون از آن‌ها می‌خواهم که به سوریه بیایند.»

پایان کار ترکیه در ناتو

حضور نظامی ترکیه در بحران سوریه، معمای مجهولی را برای آنکارا حل کرد. مقام‌های سیاسی و نظامی این کشور در ۶۰ روز گذشته به‌روشنی دریافتند عضویت آن‌ها در پیمان ناتو به پایان رسیده است چراکه دیگر اعضای ناتو به ترکیه به چشم عضو اصلی نگاه نمی‌کنند. اردوغان از آن‌ها خواست تا به سوریه بیایند و به آنکارا کمک کنند.

باری عطوان، تحلیلگر عرب در وب‌سایت «رأی‌الیوم» در رابطه با وضعیت اردوغان در سوریه نوشت: «رئیس جمهوری ترکیه گمان نمی‌کرد عملیات نظامی در عفرین و محاصره این منطقه تا این اندازه دردساز باشد. تداوم عملیات نظامی در عفرین برای دولت ترکیه هزینه‌های زیادی را به‌دنبال خواهد داشت. در چنین شرایطی اردوغان به‌دنبال جلب حمایت دیگر اعضای ناتو برای مشارکت در عملیات نظامی در سوریه است.»

عطوان در ادامه تحلیل خود نوشت: «اردوغان با توجه به رویکرد احیای امپراتوری عثمانی در حالی ناتو را خطاب قرار داد که مقصود اصلی‌اش ملت ترکیه بود. او در سخنرانی خود قصد داشت به مردم بگوید ناتو در شرایط بحرانی و حساس به کمک ترکیه نمی‌آید و مردم نباید همچنان امید داشته باشند که ترکیه به‌عنوان عضوی از اعضای اتحادیه اروپا پذیرفته شود.»

اما اروپایی‌ها برای عدم مداخله در سوریه دلیل محکمی را اعلام می‌کنند. مقام‌های سیاسی، تحلیلگران و کارشناسان در این رابطه به گام بعدی اردوغان اشاره می‌کنند. رئیس جمهوری ترکیه «منبج» را ایستگاه بعدی نیروهای نظامی ترکیه در خاک سوریه عنوان کرده است. منبج از آن جهت حائز اهمیت است که ایالات متحده در این منطقه پایگاه نظامی دارد. حدود ۲۰ پایگاه نظامی در طول مرز مشترک سوریه و ترکیه هرگونه اقدام نظامی را برای آنکارا با دشواری روبه‌رو خواهد ساخت و اقدام نظامی ترکیه در این منطقه به نوعی به‌عنوان تقابل با عضو اصلی ناتو قلمداد خواهد شد و اروپایی‌ها علاقه‌ای به تقابل با ایالات متحده در ارتباط با سوریه ندارند.

هرچند در این میان این حقیقت را نباید نادیده انگاشت که پیش از این ماجراجویی ترکیه در سوریه و همگامی این کشور با روسیه، که بعد از اشغال  شبه‌جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴، به رقیب اصلی اتحادیه اروپا تبدیل شده بود، زمینه را برای تیرگی روابط دو بازیگر فراهم کرد.

اهداف پنهان رئیس جمهوری

گرچه رجب طیب اردوغان در سخنرانی‌های رسمی خود همواره اعلام می‌کند هدف آنکارا از حضور نظامی در مناطقی در خاک سوریه، پاکسازی این مناطق از تروریست‌هاست، اما او در این مسیر اهداف پنهانی را نیز دنبال می‌کند. یکی از بحران‌های اساسی ترکیه، پس از آغاز بحران داخلی در سوریه، میزبانی از پناهندگان سوری را برعهده گرفته است. در همین راستا اردوغان تلاش می‌کند با ایجاد منطقه امن در عمق ۵۰ کیلومتری خاک سوریه مناطقی را برای اسکان پناهندگانی ایجاد کند که به ترکیه پناهنده شده بودند. در طول هشت سالی که از بحران سوریه می‌گذرد، ترکیه میزبان حدود سه و نیم میلیون آواره سوری بوده است.

در همین ارتباط به نظر می‌رسد سیاست‌های ناتو در تعامل با ترکیه نیز دستخوش تحولاتی تازه شود. ناتو و در رأس آن ایالات متحده قصد دارند کردهای ساکن در سوریه را به‌عنوان نیروی جدید هم‌پیمان خود معرفی کنند. در همین راستا، همکاری‌های مشترک ترکیه با ناتو کمرنگ‌تر از گذشته دنبال خواهد شد. آمریکا در قالب سیاست‌های جدید اجازه‌ نخواهد داد ترکیه در امتداد شرق رود فرات پیشروی کند. از این‌رو مناطق مرزی سوریه و ترکیه به دامی برای آنکارا تبدیل شده است. شرق رود فرات دارای ذخایر نفت و گاز است؛ ذخایری که آمریکا علاقه‌مند نیست به دست ترکیه اداره شود. در این مسیر کاخ سفید انتخاب دشواری پیش‌رو خواهد داشت. این کشور باید انتخاب کند ذخایر موجود در اختیار دولت ترکیه قرار گیرد یا آن‌که کردهای سوریه کنترل آن‌ها را بر عهده داشته باشند.

در همین راستا به نظر می‌رسد نشست ماه آوریل فرصتی تازه برای ترکیه باشد. قرار است روسای جمهوری ایران، روسیه و ترکیه در ماه آینده نشست مشترکی را در ارتباط با مسائل سوریه برگزار کنند. برخی کارشناسان بر این باورند که ترکیه می‌تواند از فرصت نشست آوریل برای بازسازی اشتباهات هفت سال گذشته خود استفاده کرده و حساب خود را درمورد مناسبات منطقه‌ای از ناتو جدا کند.

آینده سلطان

اقدامات داخلی و منطقه‌ای رجب طیب اردوغان، آینده سیاسی او را تعیین خواهد کرد. او نیز با درک این موضوع دست به ماجراجویی‌های جدید می‌زند. اردوغان تلاش می‌کند تا با جلب نظر مردم، خود را برای دور بعدی انتخابات ترکیه بیمه کند. در ۱۵ سال گذشته حزب اردوغان هرگز اقدامات زودهنگامی را برای برگزاری و پیروزی در انتخابات انجام نداده و در سال ۲۰۱۸ نیز حزب عدالت و توسعه اعلام کرده است قصد ندارد پیش از نوامبر سال ۲۰۱۹ یعنی زمان برگزاری انتخابات در این کشور در نظرسنجی‌های عمومی شرکت کند.

در همین راستا از زمان آغاز عملیات نظامی در سوریه، بنیان‌های اقتصادی و ملی در خدمت انتخابات سال آینده قرار گرفته است. رئیس جمهوری تلاش می‌کند تا با زنده ساختن تمایلات ملی‌گرایانه زمینه را برای حضور خود در قدرت فراهم کند. او در یکی از سخنرانی‌های خود با نشان‌دادن علامت محبوب ملی‌گرایان افراطی تلاش کرد تا آرای این گروه را به سبد رأی خود واریز کند، اما با وجود این اقدامات به نظر می‌رسد رئیس جمهوری ترکیه در سال‌های آینده چالش‌های جدی در منطقه پیش‌رو داشته باشد.