زيارت در كنار سياحت يكي از بخش جدا نشدني از زندگي ايرانيان است. گردشگري مذهبي از ديرباز مورد توجه مردم اين سرزمين بوده است؛ آن زماني‌كه ايرانيان ماه‌ها سختي سفر را به‌جان مي‌خريدند تا به خانه خدا سفر كنند. هم‌اكنون گردشگري مذهبي يكي از پر رونق‌ترين بخش‌هاي اين صنعت نوپا در كشور است و به‌جرات مي‌توان گفت درصد بالايي از درآمد گردشگري كشور را نيز به‌خود اختصاص داده است.
وجود صدها اماكن مقدس در ايران، بازار گردشگري مذهبي را بسيار داغ كرده است. باتوجه به نزديك شدن به واپسين روزهاي فصل تابستان، موج دوم سفرهاي تابستاني در كشور آغاز شده و از آنجايي كه اين روزها با ايام شهادت سالار شهيدان امام حسين(ع) نيز مصادف شده؛ مي‌تواند فرصت مناسبي براي گردشگري مذهبي و آشنايي با كهن‌ترين آيين عزاداري اقوام ايراني در محرم باشد.
شكوه آيين محرم در سرزمين بادگيرها
شكوه عزداری مردم سرزمین بادها و بادگیرها در سوگواری روز عاشورا، آیین نخل‌برداری است. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا(ع) یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی آورند. نخلی از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو که هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده می‌شود. مراسم نخل‌برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است که با همکاری و همیاری اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزيین و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا برگزار می‌شود.
دربرخی موارد، زرتشتیان یزد هم در ساختن نخل‌ها، همیاری و همکاری دارند. آن‌ها حضرت سیدالشهدا(ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند. مراسم آذین‌بندی و آماده کردن نخل‌ها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و آبادی صورت می‌گیرد. برخی‌ها در یزد و حوالی آن، درختان خود را وقف می‌کنند تا در زمان کهنسالی آن ساقه‌هایش را صرف مرمت نخل کنند. نخل‌های بزرگ، پس از تزيین، چندین تُن وزن پیدا می‌کند و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است؛ مثلا نخل‌های میدان امیر چخماق، میدان امام تفت، میدان مهریز، هر یک به زور ده‌ها نفر نیاز دارد.
روز «یا عباس یا عباس» در شاهرود
پنجمین روز از ماه محرم هر سال در شهر شاهرود روز«یاعباس یا عباس» نامیده شده و مراسم طوق‌بندان در این روز بر پا می‌شود. این نشانه از سه قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی به عرض تقریبی ۱۰ سانتی‌متر و طول یک متر تشکیل می‌شود. در باور اهالی منطقه، این نشانه، نمادی از علم و بیرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) است.پس از جامه به تن کردن بدنه طوق با پارچه‌های مشکی، سبز و غیره در این روز توسط سادات و پیرغلامان اباعبدا... الحسین(ع) انجام می‌شود.
بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین طوق شهر، طوق «بابا علی» نام دارد. اگر در هنگام حمل طوق به طور ناگهانی تیغه آن بر زمین بیفتد، بلافاصله گوسفندی را در همان محل قربانی می‌کنند. در غیر این صورت معتقدند که پیشامد ناگواری برای شخص حامل طوق اتفاق خواهد افتاد. هر طوق بنا بر سال‌های گذشته در مقابل خانه افرادی که نذر دارند، با حضور عزاداران و با ذکر سلام و صلوات توسط سادات یا پیرغلامان تکایا و مساجد ادا می‌شود؛ پس از جامه شدن همه طوق‌ها، در ساعت چهار بعد از ظهر، عده‌ای از بزرگان تکیه‌ها در حالی که اشعار محتشم کاشانی را زمزمه می‌کنند، در جلوی دیگر عزاداران به حرکت در می‌آیند؛ در مقابل آن‌ها بیرق سفیدی توسط یکی از خادمان تکیه بازار حمل می‌شود. این بیرق به حضرت عباس (ع) منتسب بوده و رنگ سفید آن از عزیمت آن حضرت برای آوردن آب و نه جنگ‌طلبی حکایت دارد.
آييني كه در يونسكو ثبت شد
مراسم قالیشویان مشهد اردهال کاشان، يكي از مهم‌ترين آيين مذهبي در كشور است كه در يونسكو نيز به ثبت جهاني رسيده است. این مراسم قدمتی چند هزار ساله دارد و به‌عنوان یکی از مهمترین آیین‌های مذهبی ایران شناخته می‌شود.هر ساله با نزدیک شدن به دومین جمعه ماه مهر، تکاپویی در میان مردم فین کاشان و ساکنان روستای خاوه اردهال راه می‌افتد که خبر از فرا رسیدن زمان برگزاری یکی از مراسمات آیینی و مذهبی مهم می‌دهد که قالیشویان نام دارد و در آستان مقدس امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) در مشهد اردهال برگزار می‌شود.
این مراسم که به‌عنوان جمعه قالی یا قالی شورو نیز شهرت دارد، تنها آیین مذهبی در دنیای اسلام است که به تاریخ شمسی برگزار می‌شود و پس از گذشت سالیان بسیار، هنوز هم شکوه و عظمت خاصی را به نمایش می‌گذارد.مراسم قالیشویان یکی از آیین‌های کهن ایران با قدمتی بیش از هزار سال است که همچنان به دست مردمان این سرزمین حفظ و تقویت می‌شود. به عقیده کارشناسان، دیرینگی و تاریخی بودن این مراسم و جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آن، شایستگی ثبت در فهرست میراث ناملموس یونسکو را داشته است و به همین سبب نام آن از دسامبر ۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
مراسم قالیشویان برای زنده نگه داشتن یاد امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) و سوگواری در شهادت ایشان برگزار مي‌شود. مردم و اهالی فین کاشان که از حامیان آن حضرت بودند، وی را به این دیار دعوت كردند. زمانی که ایشان قصد ترک کاشان را به مقصد مشهد اردهال داشتند، در ۲۷ جمادی الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری به هنگام نماز و دعا به شهادت رسیدند و دشمنان در محلی موسوم به قتلگاه سر مبارک ایشان را از بدن‌شان جدا كردند.
دو روز پس از شهادت، اهالی فین خبردار شدند و با بیل، چوب و چماق قدم به اردهال گذاشتند و پس از جنگ با سپاه کفر توانستند در روز سوم شهادت، به پیکر مطهر ایشان دست پیدا کنند. مردم شهر برای دفن جسد، ایشان را در قالی سجاده اش پیچیدند و روی دوش گذاشتند؛ سپس با ذکر حسین حسین به کنار نهر باریکرسف که امروزه به چشمه شازده حسین ( ع ) شهرت دارد، رفتند و جنازه را بر زمین نهادند.
جسد نیاز به غسل داشت، به همین منظور عده ای سپاهیان خدا با سلاح های خود به جنگ با کفار پرداختند و عده ای دیگر با چرخیدن به دور خود سعی در پراکندن دشمن و حفظ جسد داشتند تا دیگران بتوانند آن را شست‌وشو دهند. سپس با تلاش بسیار توانستند جسد پاک ایشان را تطهیر کرده و به خاک بسپارند. از آن پس به یاد این واقعه و حوادثی که در خاکسپاری ایشان به وقوع پیوست مراسمی را برگزار می‌کنند تا یاد آن بزرگوار و یاران شهیدش را زنده نگه دارند؛ مراسمی که امروز از آن با عنوان قالیشویان یاد می‌شود.
طشتگذاری آذري‌ها
عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با دو رسم خاص «طشت گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار می‌شود. دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می‌کنند.به این شکل که دسته‌های عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی‌دهند. اوج این مراسم درظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی كردن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده (نماد خیمه‌های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.
رسم دیگر، «طشتگذاری» یا «طشت‌گردانی» بوده که منسوب به اردبیل، به‌طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد؛چرا که واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع)، یاران‌شان و ایثارگری‌های سقای کربلا برای رساندن آب به تشنگان و حماسه آفرینی آنانی که با لبانی تشنه به شهادت رسیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و به‌خصوص ایرانیان، بیش از پیش عمق بخشیده است تا آنجا که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و به‌خصوص در شکل‌گیری آداب و رسوم و آیین‌های آن‌ها شاهد هستیم.
تاسوعا و عاشورا در ابيانه
ابیانه از روستاهای تاریخی ایران با مردمانی اصیل و سنتی است که به سنن خود بسیار پایبندند. محرم و عزاداری های آن، یکی از مهمترین و پر شورترین مراسم‌های مذهبی آن‌هاست.اهالی ابیانه، حتی اگر مهاجرت کرده و به شهرهای دیگر رفته باشند، خود را برای سوگواری های حسینی به ابیانه می رسانند؛ به طوری که در دو روز تاسوعا و عاشورا حدود چهار هزار نفر جمعیت در ابیانه به عزاداری شهادت اباعبدا... حسین (ع) می پردازند.نکته جالب توجه در این روستا، پوشش مردان و زنان ابیانه است که تحت هر شرایطی آن را حفظ می‌کنند، حتی در عزاداری ها و محرم...مردم ابیانه همانند مردم دیگر نقاط ایران برای این روز تاریخی، رسم های خاص خود را دارند و از شب تاسوعا خود را مهیا می کنند.
« ذاکری» مراسم خاص شب تاسوعای حسینی است که در آن مردم در مسجد «یسمان» دور هم جمع می شوند و نوحه هایی را با نوای و آهنگ های خاص خود می خوانند.در صبح و پیش از شروع عزاداری‌های ظهر تاسوعا، مردهای محله «هرده» جلوی امام زاده جمع شده و باحرکت عَلَمی مزین به پارچه های قرمز به سمت خانه‌هایی می‌روند که از محرم سال گذشته تا امسال، عزیزی را از دست داده‌اند.خانواده های عزادار نیز جلوی در منزل خود خیرات و نذری می گذارند و اهالی که برای عرض تسلیت می آیند از آن ها برداشته و فاتحه ای نثار روح مرحوم کنند.
علمی که در جلوی این جمعیت به حرکت در می آید به « پارسا» معروف است؛ به همین خاطر به این مراسم پرسه یا پرسا گفته می شود. برخی به آن «علم قاسم» می‌گویند که به یاد حضرت قاسم علم بلند و گردانده می شود.جالب است بدانیم تا زمانی که مراسم «پرسه» تمام نشود، نخل گردانی پایین دهی‌ها شروع نخواهد شد.یکی از جذاب‌ترین و قدیمی ترین مراسم های روز تاسوعا در ابیانه، جغجغه زنی است که برای اهالی این روستا و مهمانانش بسیار جالب و دوست داشتنی است.
این مراسم مختص ابیانه و باقی‌مانده از روزگار باستان است که برای دیدن آن باید به این روستا رفت.جغجغه، ابزاری چوبی است که بر هم می‌کوبند. سوگواران حسینی جَغجَغه ها را از روی پله های مسجد برداشته و بعد از تشکیل صف و شروع نوحه خوانی دو جغجغه را به هم می کوبند و صدای چِک‌چِک در ترکیب صدای طبل و سنج، فضایی خاص و نوایی شنیدنی و جذاب را به وجود می آورد.در طول مسیرِ گذرِ هیات جغجغه زن، افرادی که عزیزی از خانواده خود را از دست داده اند، در مسیر نشسته و نذری پخش می کنند.
نکته جالبی که در این مراسم وجود دارد، نوحه های آن است که در دستگاه های موسیقی ایران خوانده می شوند و از سبک های «یک‌ضرب»، «سه‌ضرب» در «دستگاه شور» و «پشت سر هم» در جغجغه زنی بهره می برد.مراسمی حزن‌انگیزی در صبح عاشورا توسط مردم ابیانه اجرا می‌شود که دل هر انسانی را در ابیانه به صبح کربلا پیوند می‌دهد و اشک از دیدگان همه جاری می شود.مراسمی بی ریا به نام «طلوع خوانی» که پیش از اذان صبح تاطلوع آفتاب ادامه دارد و در آن اشعاری از مصیبت این روز می‌خوانند و پس از آن به سمت حسینیه می روند تا نماز صبح را اقامه کنند. پس از نماز از مردم با آش شله قلمکار و حلیم پذیرایی می شود.
چاووش عزا در كاشان
در آخرین روز ذیحجه با ورود دسته «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان مردم و کسبه از فرا رسیدن ماه محرم مطلع می‌شوند. بیشتر اعضا ي این دسته مداحان اهل بیت(ع) هستند كه هر كدام در مسیر راه اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا می‌خوانند. با نگاهی به تاریخ عزاداری سنتی در كاشان و شهرهای همجوار آن، همچون نطنز، آران و بیدگل و اردستان به برخی آیین‌های سنتی ازجمله نخل گردانی و حمل خیمه‌گاه حسینی و شهدای كربلا بر می‌خوریم كه در زمان آل‌بویه مرسوم بوده و در زمان قاجار نیز با برپا كردن تكیه‌ها، آیین‌های تعزیه رونق بیشتری گرفته است.
عزاداری‌های سنتی در شهر كاشان سابقه‌ای طولانی دارد؛ به طوری که سابقه برپایی عزاداری در چند هیات به بیش از دو قرن می‌رسد. مجلس روضه‌خوانی بیت آیت‌ا... مدنی كه بیش از دو قرن نسل به‌نسل بر پا می‌شود. یك قرن از سابقه برپایی مجلس روضه‌خوانی در بیت آیت‌ا... یثربی در مسجد حبیب ابن موسی (ع) می‌گذرد و مجلس روضه‌خوانی در مسجد «درب یلان» از طرف مرحوم حاج ارباب حسن تفضلی دو قرن پیش از پدر وی به یادگار مانده كه هنوز همه ساله برگزارمی‌شود. مراسم «توغ»برداری در كاشان نیز از جمله آداب مورد توجه اهالی این شهرستان است. زمان برداشتن توغ در كاشان معمولا در شب و روز عاشورا و شانزدهم محرم است، مرسوم است كه دسته‌های عزاداری به دنبال آن به بازار رفته و در پای آن عزاداری می‌كنند.
چایینه زنان در ايلام
در ایام محرم بیشتر مردها در سوگواری سالار شهیدان امام حسین (ع ) و یارانش، نقش فعال‌تری دارند اما در میان مردم ایلام، زنان در رسم «چایینه» دیگر تنها شاهدان اندوهگین نیستند و مراسم ویژه‌ای دارند؛ از جمله این چایینه‌ها می‌توان به چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع ) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع ) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره داشت. به طور مثال در چایینه قاسم، بر تن دختری جوان و ازدواج نکرده لباس عروسی می‌پوشانند و پس از آن چایینه خوان‌ها، این رسم را به جا می‌آورند.
عزاداري به‌وسعت يك شهر
زنجان شهر کوچکی است و جمعیت آن به پانصد هزار نفر هم نمی‌رسد، اما سال‌هاست که درعصر روز هشتم محرم به یاد سقای دشت کربلا چندین هزار عزادار از حسینیه اعظم به سوی امامزاده ابراهیم شهر حرکت می‌کنند که حتما تصاویرش را در تلویزیون دیده‌اید. در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰ هزار نفر در این دسته شرکت می‌کنند. علاوه بر اهالی شهر، جمعی از اهالی استان‌های آذری زبان همسایه و حتی کشور آذربایجان خود را به زنجان می‌رسانند تا در این آیین بی‌نظیر شرکت کنند.کثرت نذورات از سراسر جهان از جمله چندین هزار گوسفند اهدایی و قربانی کردن آن‌ها پیشاپیش دسته، صحنه جالبی را خلق می‌کند.
این گوسفندهای نذری به حدی است که می‌توان حسینیه اعظم زنجان را دومین قربانگاه مسلمانان جهان پس از منا نامید! در این دسته نه علم‌کشی می‌کنند و نه از زنجیر‌زنی و طبل دهل رایج در دسته‌های عزاداری خبری است؛ فقط سیل انسان‌های عزاداری است که نوحه‌های سنتی و قدیمی را زمزمه می‌کنند و بر سر و سینه می‌زنند. مسجد حسینیه اعظم زنجان و گرمابه قدیمی آن در جنوبی‌ترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان و در محله‌ای معروف به «سیدلر» واقع شده كه به دروازه جنوبی شهر (دروازه قلتوق) مشرف بوده و براساس كتیبه‌ای كه بر سردر ورودی گرمابه این مجموعه قرار دارد، تاریخ تجدید بنای آن به عهد ناصرالدین شاه بازمی‌گردد.
نواي غم‌انگيز محرم در بوشهر
آوای غم انگیز نوحه خوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهری‌ها در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غم‌های فراوان آن‌ها دارد. سینه زنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب با شکوه خاصی برگزار می‌شود. سینه زنی بوشهری به این صورت است كه نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و بین ۵ تا ۲۰ حلقه انسانی دور او تشكیل می‌شود. سینه‌زن‌ها به صورت دایره‌ای می‌چرخند و حركت پای آنان با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد؛ صحنه‌هایی بسیار تماشایی و شور انگیز که هر بیننده‌ای را تحت تا ثیر قرار می‌دهد.این نوع سینه‌زنی حالا از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است.
اوج اجرای سینه‌زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه‌خوان است که در آخرین لحظات سینه‌زنی و دمام که دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید «واحد» و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند «ا... واحد» و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.از قدیمی‌ترین محله‌های بوشهر که از قدیم‌الایام مردم به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان پرداخته‌اند، چهار محل است که ازشب‌های ابتدایی ماه محرم بیشتر بوشهری‌ها به آنجا می‌روند.
در «شام غریبان» بوشهری‌ها در حالی که علم‌ها را به صورت خوابانده حمل می‌کنند با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها با خاموش کردن چراغ‌ها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول‌ا...(ص) اشک ماتم می‌ریزند. کسانی که برای دیدن عزاداری به بوشهر می‌روند، باید بدانند که آنجا غذاهایی كه به صورت نذری پخته می‌شوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان لو‌اش بوشهری با سبزی و گوشت پخته و بین عزاداران پخش می‌شود. ناهار و شام هم بیشتر شكر پلو با شكر و زعفران و قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده می‌پزند.
- 13
- 5
