گرچه عمده کسانی که در زمینه دانش بنیان و مسائل مربوط به آن کنکاش می کنند فعالان اقتصادی بزرگ یا تولیدکنندگان کالا و خدمات در حوزه هایی مانند نرم افزار هستند، اما یکی از بخش های اساسی تحت حمایت این قانون دانش بنیان شدن در حوزه شیمی ، پلیمر، پتروشیمی و مواد وابسته به آنها به حساب می آید. اینکه حمایت از این حوزه و فعالان آن چه اهمیتی دارد، چرا نباید جذابیت های آن را دستکم بگیریم و در زندگی عموم مردم کشورمان این حمایت چه اثری می تواند داشته باشد مسائلی است که در این مطلب تلاش کرده ایم به آنها بپردازیم.
دانش بنیان و خصوصیات آن
در ایران از سال ۱۳۸۹ طبق قانونی که در مجلس شورای اسلامی تصویب شد، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری عهده دار مسئولیت توسعه چهارچوب دانش بنیان در ایران شد. راهی که سیاستگذاران کلان برای این هدف در نظر گرفتند، ارائه برنامه های گسترده حمایتی برای مجموعه ها و استارتآپ هایی بود که تحت شرایط ذکر شده کار می کردند و به کمک آنها می شد با کمترین هزینه برای بسترسازی، وارد بازار جهانی شد و برای کشور ارزآوری نمود یا از خروج ارز از ایران جلوگیری کرد. این طرح تا الان هم ادامه داشته است، اما امسال با اثبات ناکارآمدی سیستم سنتی تمرکز قابل توجهی در ارگان های مختلف بر روی آن گذاشته شده است.
از تعریف دانش بنیان کاملاً مشخص است چرا این ساختار در ایران مورد توجه قرار گرفته است. این اقتصاد اهرمی برای رشد و توسعه با هزینه اندک است. استارتآپ ها و مجموعه های کوچکتر اما چالاکی که از فارغ التحصیلان ماهر و نخبه دانشگاهی استفاده می کنند، تحت قواعد این چهارچوب به کمک صنایع بزرگتر و کندتر می آیند. از آنجایی که علم و دانش در این حوزه اهمیت دارد، هر چقدر یک تیم دانش بیشتری داشته باشد یا بهتر بتواند دانش موجود خود را به کار بگیرد، موفقیت تر خواهد بود. پس مزیت دیگر این فضا التزام شایسته سالاری از طریق کسب نتیجه بهینه است. این مورد هم در ساختارهای سنتی و کندی که به زحمت تغییر را می پذیرند می تواند به شدت موثر باشد.
از طرف دیگر، از آنجایی که این چهارچوب پس از انقلاب دیجیتال مطرح شده است، عجیب نیست که محصولات و خروجی های آن اکثر اوقات از فناوری ها و تکنولوژی های روز دنیا بهره می برند یا برای این فناوری ها طراحی شده اند. برخلاف صنایع بزرگ (مانند نفت و گاز، خودروسازی و...) فناوری های امروزی به سمت دیجیتال شدن حرکت می کنند، پس زیرساخت های لازم برای کار در این حوزه بیشتر از آن که فیزیکی باشند، به صورت مجازی بوده و مبتنی بر علم هستند. به همین دلیل فراهم کردن آنها به مراتب کم هزینه تر از صنایع قدیم بوده و از آنجایی که با فناوری روز دنیا درگیر می شود، می تواند خارج از توانایی های اقتصادی یک کشور برای خودش مشتری پیدا کند. برای مثال، تا زمانی که یک برنامه نویس بتواند کدهایی در سطح تولیدات کمپانی هایی مانند گوگل یا مایکروسافت را بنویسد، اهمیتی ندارد اقتصاد بومی او چه شرایطی داشته باشد. محصول نرم افزاری تولید شده در این وضعیت به راحتی قادر است در بالاترین سطح بین المللی با تولیدات درجه یک رقابت کند. بنابراین اقتصادهای عقب افتاده، در حال توسعه یا تحت تحریم (مانند ایران) هم می توانند به کمک این حوزه راه فراری برای خودشان پیدا کنند.
مسئولیت بررسی شرکت ها و تنظیم نحوه حمایت از آنها تحت این قانون به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سپرده شد. این نهاد هم در اولین گام، فهرستی از محصولات و خدمات تهیه کرد که طبق نظر کارشناسان به صورت بالقوه توان قرار گرفتن در این چهارچوب عملکردی را داشتند. این فهرست طی سال هایی که از زمان تدوین اولیه آن می گذرد به مرور زمان توسعه یافته است و امروزه یکی از دسته بندی های اصلی آن هم «مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری های شیمیایی» به حساب می آید که عملاً همان حوزه مد نظر ما در این مطلب خواهد بود. در ادامه این دسته بندی را بیشتر بررسی می کنیم.
مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری های شیمیایی
از نگاه اول مشخص است که این دسته بندی عنوان چندان دقیقی ندارد. این ابهام در نامگذاری به احتمال بسیار زیاد عمدی بوده است، چون زیرشاخه های در نظر گرفته شده برای این دسته در فهرست کالا و خدمات آنقدر متنوع هستند که یافتن یک عنوان جامع برای همه آنها دشوار بوده است. همچنین، به مرور زمان این زیرشاخه ها رشد کرده اند و بنابراین کالاها و خدمات به مراتب بیشتری نسبت به زمانی که این دسته در ابتدا تشکیل شده است، در آن وجود دارند.
به طور کلی، مهمترین زیرشاخه های کالاها و خدماتی که تحت این دسته مورد تأیید معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هستند عبارتند از:
• محصولات مبتنی بر فناوری شیمیایی
• پلیمرها و کامپوزیت ها
• سرامیک ها و فلزات
• محصولات فناوری نانو
• بسته های دانش فنی واحدهای پالایشی و پتروشیمی
مبتنی بودن یک محصول بر فناوری شیمیایی یعنی کالای مورد نظر به کمک فرآیندهای پیچیده و با تخصص در رشته شیمی و پلیمر قابل تولید است، در حالی که جزو دسته های دیگر قرار نمی گیرد. این دسته شامل انواع پوشرنگ های صنعتی، پوشرنگ های هوشمند (ابرآبگریز، ضدحریق، خودترمیم شونده و...)، پوشش های تابش پز، پوشرنگ های حاوی نانوکلی و نانوگرافن، جوهرهای چاپ با خواص پیشرفته، انواع رزین های پیشرفته، چسب های پیشرفته پلیمری مانند پلی یورتانی و گرماذوب، چسب هایی با کاربرد پزشکی و ساختمانی، روغن ها و گریس های صنعتی پیشرفته، افزودنی های پیشرفته پتروشیمی، سیالات پیشرفته برای حفاری نفت و تولید انواع اسیدها و بازهای پیشرفته در مقیاس صنعتی، تولید پیل های سوختی و باتری های پیشرفته می باشد. این حوزه بدون شک بزرگترین زیرشاخه در این گروه از کالاها به شمار می رود و تنوع محصول آن قابل توجه است.
پلیمرها و کامپوزیت ها تعریف به مراتب راحت تری دارند. تا زمانی که پلیمر یا کامپوزیت مذکور نسبت به همتایان خود در بازار تولید دشوارتر و ارزش بیشتری داشته باشد، شانس آن برای دریافت تأییدیه هم بالاتر است. بر اساس این دسته بندی انواع آلیاژهای پلیمری مانند TPE و TPV، پلیمرهای حساس به عوامل محیطی، پلیمرهای دی الکتریک، جاذب ها و غشاهای پلیمری، مستربچ ها و کامپاندهای پلیمری با خواص و کارکردهای ویژه، آمیزه های لاستیکی با خواص ویژه یا تقویت شده با الیاف، کامپوزیت های پلیمری با خواص و کاربردهای ویژه، کامپوزیت های زیست تخریب پذیر، کامپوزیت های هیبریدی و الیاف ویژه صنعتی و منسوجات می توانند از معاونت علمی تأییدیه دریافت کنند.
سرامیک ها و فلزات هم مثل پلیمرها باید سطح فناوری بالایی نسبت به آنچه که تولید میانگین بازار به حساب می آید، داشته باشند. این دسته شامل مواد اولیه سرامیکی سنتزی، سرامیک های پیشرفته با یکی از خواص الکتریکی، مغناطیسی یا مکانیکی ویژه، محصولات زیستی و مواد سرامیکی حرارتی می باشد. در خصوص فلزات اغلب توانایی دستیابی به فناوری استخراج و ارائه آلیاژها و فلزات خاص اهمیت پیدا می کند، با این شرط که بخش عمده کار نتیجه تلاش های خود مجموعه باشد و صرف انتقال بی کم و کاست فناوری از خارج کشور کفایت نخواهد کرد. بحث فلزات شامل تولید فلزات کمیاب یا گرانبها، تولید آلیاژهای دما بالا، تولید آلیاژهای سبک، عرضه فولادهای پیشرفته، تولید سوپرآلیاژها، تولید ابررساناها، ارائه آلیاژهای حافظه دار، تولید مواد فلزی فوتو ولتاییک، تولید ساختارهای پیشرفته متخلخل فلزی، حسگرهای پیشرفته فلزی و ساخت مواد فلزی زیست سازگار یا زیست فعال هم نیمه دیگر این زیرشاخه را تشکیل می دهند.
فناوری نانو شامل سه دسته اصلی در داخل خود است: مواد اولیه، نانوپوشش ها و کالاهای نهایی. فعالانی که در این زمینه می خواهند تأییدیه بگیرند باید حتماً تأییدیه ستاد فناوری نانو را هم دریافت کنند. مواد اولیه شامل نانوذرات، نانو امولیسون ها، مواد نانو متخلخل، نانو میله ها و نانو صفحات است. نانوپوشش ها به پوشش هایی با ضخامت نانومتری، پوشش های نانوساختار و پوشش های نانو کامپوزیتی اشاره دارد. در نهایت هم محصولات نهایی را داریم که در حوزه های دیگر کاربرد دارند، مانند محصولات مورد استفاده برای کشاورزی، فیلتراسیون، جاذب های مختلف، منسوجات، نانوالکترونیک، نانو کاتالیست، نانو سیالات، نانو بتن و مواد با خواص ویژه.
بسته های دانش فنی یا لایسنس شامل فرآیندهایی هستند که گفته می شود با استفاده هرچه بیشتر از آنها در پالایشگاه ها، نیروگاه ها و واحدهای پتروشیمی می توان خروجی عملیاتی بهتری از سیستم گرفت. در واقع توسعه این بسته ها نوعی خدمت رسانی به حساب می آید. توسعه بسته های دانش فنی در حوزه هایی مانند افزایش کیفیت فرآورده های هیدروکربن، نمک زدایی از نفت خام، بهینه سازی فرآیندهای پالایشی، طراحی مواد یا فرآیندهای پیشرفته برای انتقال نفت و گاز، بهبود عملکرد واحدهای تولید مواد شیمیایی و پلیمری جزو این دسته قرار می گیرند.
با دانستن همه این موارد، قاعدتاً متوجه شده اید که با دریایی از تولیدات و محصولات روبرو هستیم که همگی به صورت بالقوه توان دریافت تأییدیه دانش بنیان را دارند. اما چه مزیت هایی در حمایت از فعالان این حوزه وجود دارد و چرا همه مردم ایران باید به آن اهمیت بدهند؟ این موضوع را در بخش بعد بررسی می کنیم.
مزایای حمایت از این حوزه
مزیت های مهم حمایت از این حوزه را می توان در دو دسته بررسی کرد: مزیت هایی که به خاطر بازدهی اقتصادی آنها بدست می آید و مزیت هایی که به کارگیری تولیدات آنها در زندگی اکثریت جامعه به همراه خواهد داشت. هر کدام از این دو می توانند برای اقشار متعددی از مردم جذاب باشند، چون اثر مستقیم این حمایت ها را به مرور می توان در جامعه مشاهده کرد.
مزیت های بازدهی اقتصادی به استفاده روزافزون پلیمرها، سرامیک ها، کامپوزیت ها و مواد نانو در صنایع مختلف برمی گردد. با به کارگیری این تولیدات در سیستم ها و کالاهایی که در حال حاضر به آنها نیاز دارند و باید نیازشان را از طریق تأمین کنندگان خارجی رفع کنند، هزینه های جاری شرکت ها پایین آمده و در نتیجه محصولاتشان هم با قیمت پایین تری به دست مصرف کنندگان می رسد. از طرف دیگر، برخی شرکت ها هم که از تولیدات کم کیفیت داخلی به ناچار استفاده می کنند، با دسترسی به گزینه های باکیفیت و پیشرفته می توانند کالاهای بهتری تولید کنند. پس خروجی اقتصادی آنها را نمی توان نادیده گرفت.
در دسته دوم، اثر این تولیدات در بهبود کیفیت زندگی عموم مردم را می توان اول از همه با افزایش طول عمر تجهیزات داخلی و بهبود کیفیت آنها بررسی کرد. فرض کنید رنگ های پوششی نانو با حمایت از تولیدکنندگان آنها به راحتی و با قیمت پایین در دسترس کارخانجات قرار بگیرد. به این ترتیب استفاده از این رنگ ها در زندگی عامه مردم رواج بیشتری پیدا می کند و به خاطر مقاومت به مراتب بالاتر آنها در برابر خراشیدگی و از دست دادن نمای خود، سطح کیفی زندگی عمومی رشد می کند و هزینه های تعمیرات و نگهداری هم کاهش می یابد. این در حالی است که محصولات فلزی و سرامیکی می توانند به بهبود کیفیت ساختمان سازی کمک کنند، تولیدات پتروشیمی بهره صادرات نفت و گاز را بالا ببرند و باتری های پیشرفته می توانند تجربه استفاده بهتری به بخش بزرگی از صنعتگران و صاحبان کارخانه ها و کارگاه ها هدیه کنند. در نتیجه، اقشار متعدد در گروه ها و سطوح مختلف جامعه بهره فراوانی از بهره مندی این حوزه از حمایت های دولتی خواهند برد.
جمع بندی
در این مطلب تلاش کردیم عموم مردم را با چگونگی، لزوم و در ادامه با جذابیت های حمایت از مجموعه های دانش بنیان در حوزه های مربوط به شیمی، پلیمر، پتروشیمی و مواد وابسته به آنها آشنا کنیم. امیدواریم با استفاده از این دانسته ها بتوانید اهمیت این موضوع را بهتر درک کنید و دیگر زمانی که در خبرگزاری ها بحث این قانون حمایتی می شود، بهتر بتوانید سیر تحول و نحوه اثرگذاری آن بر اقتصاد و شرایط زندگی عموم هموطنان را متوجه شوید. امکان سنجی دانش بنیان در حوزه شیمی می تواند، به عنوان یکی از راه کارها برای دریافت داده های بیشتر در خصوص دانش بنیان شدن می باشد.
- 16
- 1
