در ایران انواع زیادی از وامها و تسهیلات برای خرید و ساخت مسکن، بازرگانی و تجارت، قرضالحسنه و غیره وجود دارد که افراد بنا بر شرایط مالی و وثایق مطلوب بانکها میتوانند از آن استفاده کنند. اما نوع دیگری از وام و تسهیلات وجود دارد که شاید اغلب ما تاکنون نام آن را نشنیده باشیم.
«رهن معکوس» که شاید جذابترین نوع وامهای بانکی نیز باشد، گونهای از تسهیلات با وثیقهگیری مسکن افراد است که در کشورهای توسعهیافته همچون آمریکا و کانادا طرفداران زیادی هم دارد. نکته جالب آنکه برخلاف انواع تسهیلاتی که با هدف پوششدهی جوانان انجام میگیرد، جامعه هدف این نوع از تسهیلات سالمندان هستند. رهن معکوس به دلیل نوع وثیقه ملکی خود، در پیوند عمیقی با بازار مسکن و ثبات قیمتها قرار دارد از همین رو ممکن است در بازارهایی که دچار نوسانات تورمی و قیمتی هستند با مشکلاتی در اجرا مواجه شود.
در حالي که بانکها در ايران حتي براي اجراي مصوبات بودجه سالانه و تامين مالي پروژههاي عمومي مصرح در قانون، همواره در بحث و جدل با دولت بوده و در راستاي خدماترساني مقاومت ميکنند، روشهاي بانکداري در جهان، با هدف خدمت به افراد جامعه به سرعت در حال پيشرفت و حرکت به جلوست. بانکها در کشورهاي پيشرفته دريافتهاند که جوهره وجودي آنان در پيوندي عميق با مشتريان قرار دارد؛ حال آنکه بانکداري در ايران به معناي فشار بيشتر بر مشتري پيش ميرود.
همچنين در حالي که مشتريان خرد در بازپرداخت بدهيهاي کوچک خود در قياس با سرمايههاي بانک ماندهاند، بانکها با فشار هر چه تمامتر به دنبال نقدکردن حسابهاي خود هستند؛ اين در شرايطيست که افرادي در همين سيستم بانکي بدون وثيقه وامهاي هزاران ميلياردي دريافت کرده و ضربالاجلي براي بازپرداخت اين مبالغ نميگيرند. اين روند به خوبي نشان ميدهد که شايد در ايران، بيش از آنکه بانکها در خدمت مردم باشند، اين مردم هستند که در خدمت نظام بانکداري قرار گرفته و به انحاي مختلف تحت فشار قرار ميگيرند. نگاهي به خدمات بانکي در جهان توسعهيافته نشان ميدهد که شبکه بانکي در ايران تا چه ميزان از استانداردهاي جهاني فاصله داشته و نيازمند اصلاح و بهروزرساني است.
رهن معکوس چيست؟
پس از ورود يورو به مبادلات پولي، تحولات بانکي در کشورهاي اتحاديه اروپا سبب رشد بازارهاي مالي شد که توانست تاثيرات شگرفي در بازارهاي رهني ايجاد کند. بهويژه آنکه وامهاي رهني معمولا توسط بانکها ارائه ميشوند. يکي از همين انواع رهن که به شدت توسعه داشته است، رهن معکوس بوده که با توجه به تورم کنترلشده در اروپا و ديگر کشورهاي توسعهيافته نظير آمريکا و کانادا، مثبت ارزيابي ميشود. اين محصول رهني بانکها اين بار به سالمندان داراي خانه تعلق ميگيرد تا از طريق تبديل دارايي خود بتوانند از سيستم بانکي استقراض کنند. در اين عقد مالي دارايي افراد به صورت رهن حکمي و نه حقوقي در وثيقه ميماند و در قالب آن، ملک فقط با حکم دادگاه تحت مالکيت رهنگيرنده قرار ميگيرد.
در ايالات متحده آمريکا، رهنهاي معکوس با نرخ قابل تبديل، معمولا به متقاضياني تعلق ميگيرد که داراي مالکيت کامل، مانده بدهي بسيار پايين و حداقل ۶۲ سال سن باشند. همچنين اين رهن به گونهاي طراحي شده است که حداکثر مبلغ رهن به سن وامگيرنده، ارزش دارايي و نرخ بهره وابسته باشد. اما اين نوع از رهن ممکن است در ايران نتواند مثبت عمل کند. از آنجا که چنين رهني نياز به يک بازار باثبات املاک و همچنين تورم کنترلشده با روندي طبيعي دارد، شايد نتواند توقعات را برآورده کند. اگرچه با ايجاد اصلاحات در نظام بانکي، ميزان نقدينگي کنترل شده و تا حد زيادي ميتواند به کنترل شاخص تورم بيانجامد از همين رو کار بر روي چنين شيوههايي براي تنوع در تسهيلاتدهي توصيه ميشود.
تحقق اهداف فردي با تسهيلات رهني
در نظر بگيريد يک زوج در تمام طول زندگي، همواره در تلاش و کوشش براي تامين رفاه زندگي خود و فرزندان بودهاند و در اين راستا هر گونه هزينه اضافه براي تفريح، سفر، عينيکردن ايدهها و خلاقيتها و رسيدن به روياهاي دوران جواني را از خود دريغ کردهاند.
اکنون با ورود به سنين سالمندي و استقلال فرزندان چه آرزويي خواهند داشت؟ ايرانگردي؟ جهانگردي؟ خريد آنچه همواره در آن صرفهجويي کردهاند؟ استخدام پرستار و خدمتکار شخصي؟ يا رفع هر نياز ديگري که در زندگي دارند. اما حقوق بازنشستگي تا چه ميزان ميتواند روياهاي آنان را محقق کند؟ شايد اين شرايط براي سالمندان ايراني به خوبي ملموس و قابل درک باشد اما ادامه آن يعني رهن معکوس تا کنون هرگز در ايران تجربه نشده است. کشورهاي توسعهيافته در ادامه سياستهاي رفاه اجتماعي و اقتصادي به پيادهسازي روشي در بانکداري روي آوردهاند که ميتواند شيوه نويني در تامين مالي افراد و ايجاد نشاط رواني جامعه باشد.
در اين شيوه جديد، آنها راهي را يافتهاند تا افراد را پس از ورود به دوره سالمندي در رسيدن به آرزوها و رفع نيازهاي خود ياري کنند. از همين رو رهن معکوس را براي تامين مالي آنان ايجاد کرده و در مقابل، مسکن فرد را بهعنوان وثيقه نزد خود ثبت ميکنند. در عين حال، وثيقهگيرنده ملزم به بازپرداخت اين تسهيلات نخواهد بود و در حقيقت اين وام پس از فوت افراد پرداخت ميشود.
در خدمت يا خيانت به رفاه اجتماعي؟
اما اين شيوه رهندهي هنوز در آغاز راه قرار دارد. اگرچه استقبال از آن خوب بوده است اما هنوز مشخص نيست که در برآوردي کلي چگونه عمل خواهد کرد. حسين عبدهتبريزي- اقتصاددان- از فراگير شدن رهن معکوس بهعنوان پديده جديد بانکداري در غرب ياد کرده و در يادداشت خود مينويسد: با افزايش سالمندان در کشورهاي مختلف، بانکهاي جهان محصول جديدي را به بازار اعتبارات مصرفي ارائه دادهاند که رهن معکوس ناميده ميشود. او ميافزايد: منظور از «رهن»، اعطاي وام بلندمدت مثلا سي ساله به خريداران مسکن است؛ کاري که در ايران در مقياس محدود بانک مسکن انجام مي دهد. اما سالمندان به وام رهني نيازي ندارند؛ عموما در جواني وام رهني گرفته و خانه خود را خريده و اقساط وام را پرداخته و با بانک تسويه کردهاند.
اين صاحبنظر حوزه بانکي تصريح ميکند: به سالمندان ميتوان محصول جديدي عرضه کرد: «رهن معکوس»؛ مثلا در کشور کانادا که بانکهاي محافظهکاري هم دارد، افراد بالاي ۵۵ سال، ميتوانند برابر ۶۰ درصد ارزش مسکن خود را وام بگيرند و با آن پول دنيا را بگردند، به نوههاي خود هديه بدهند، با دست و دلبازي بيشتري زندگي کنند و وجوهي را به خيريههاي مورد نظر خود ببخشند.
عبدهتبريزي شرح ميدهد: بهره وامي که ميگيرند انباشته ميشود و ناچار به پرداخت ماهانه يا سالانه آن نيستند و بهرههاي انباشته و اصل بدهي پس از فوت آنان بازپرداخت ميشود. شعار اين نوع تسهيلات اين گونه است: «وام بگيريد و بعد از فوت آن را بازپرداخت کنيد.» تقاضا براي اين محصول به شدت افزايش يافته، چرا که متقاضي نگران اين نيست که از خانه خود در طول حيات اخراج شود. بدين ترتيب در بازار اعتبارات مصرفي، سالمندان که به زودي نيمي از جمعيت خواهند شد، بدهکاران جديد نظام بانکي خواهند بود و با بدهي وارد دوره بازنشستگي ميشوند. اين اقتصاددان در پايان تاکيد ميکند: مشکل اصلي جاري نرخ بالاي بهره اين وامهاست.
در کانادا نرخ وام رهني معمول ۵/۲ درصد و نرخ رهن معکوس پنج درصد است. سالهاي آتي نشان خواهد داد که آيا علم مالي، محصولي در جهت رفاه مردم مهندسي کرده يا ابعاد منفي محصول جديد معضلات اجتماعي جديدي خواهد آفريد.
فریبا نهاوندی
- 19
- 6