نامگذاری خیابان‌های تهران به‌نام شهرها/ از رشت تا بوشهر

شاید بارها به تهران سفر کرده باشید و در مسیری که تردد می‌کنید نام زادگاه‌تان را بر سر کوچه‌ها و خیابان های شهر دیده‌اید. به اعتقاد کارشناسان این ویژگی پایتخت است که نماینده همه شهرهای ایران باشد. نام شهر‌هاي كشور بر پيشاني خیابان‌های پایتخت حکایتي شنیدنی دارد، روایتی از يك پذیرايی بزرگ؛ پذيرايي از مهاجران زیادی از سراسر کشور. «رشت، اراک، آذربایجان، ارومیه، ایرانشهر، شوش، خراسان، بوشهر، مریوان و...» تا دل‌تان بخواهد اسم، نام و نشانی از شهرهای مختلف در پایتخت روی معابر و خیابان‌ها نقش بسته اند. حکایت؛ حکایت مهاجرت‌هاست و حضور مردمی که نام شهرشان را نیز با خود به ارمغان آوردند، در پس هجرت‌شان به پایتخت. مهاجرانی که با آمدن‌شان نه تنها سنت و منش خود را به همراه آوردند، بلکه شناسنامه‌ای بودند برای معرفی زادگاه‌شان. آ‌نها اسم شهرشان را به ارمغان آوردند، نامی که نه تنها برای اهالی شهر بلکه برای سایر اقوام نیز تداعی‌گر یک فرهنگ، سنت و ‌نژاد خاصی است. نام‌هایی که دیگران را وا می‌دارد به شهری که نام خیابان را از آن خود کرده بیندیشند و گاهی باعث می‌شود، افراد ترغیب شوند تا به دیدن این شهر‌ها بروند.

از دارآباد که راه می‌افتید و وارد بزرگراه امام علی (ع) می‌شوید تا انتهای بزرگراه تندگویان و بهشت زهرا پل‌هایی را می‌بینیم که هر کدام‌شان نام استانی را به خود اختصاص داده‌اند. اسامی پل‌هایی که با کمی دقت می‌توان دریافت نامگذاری‌شان بر اساس حروف الفبا است و ۳۱ استان کشور؛ معرف اقوام، نژاد‌ها و طوایفی که ایران را به وجود آورده است. مجتبی شاکری، رئیس اسبق کمیسیون نامگذاری شورای شهر تهران مي‌گويد: به خاطر اینکه بتوانیم همه استان‌های کشور را به نوعی در تهران در یک صحنه نشان دهیم از ظرفیت بزرگراه امام علی(ع) استفاده کردیم. بدنه پل‌هایی که عمود بر بزرگراه امام علی قرار می‌گیرند به نام کل استان‌های کشور نامگذاري شد.

۹ پل دیگر را نيز به قله‌های مرتفع کشور اختصاص داديم. قله‌هايي که شاید خیلی از مردم با نام آنها آشنا نباشند. کل استان‌های ایران در دامن بزرگراه امام علی به حروف الفبا دیده می‌شود.

انتخاب بر چه اساسی است؟

بعضی از خیابان‌هاي تهران نیز نام شهرها و استان‌های ديگر را به خود اختصاص داده‌اند. کمتر کسی است که اسم میدان شوش را نشنیده باشد یا از خیابان و ميدان خراسان عبور نکرده باشد. اگر گذرتان به مناطق بالای شهر بیفتد احتمال اینکه از خیابان خرمشهر رد شوید وجود دارد. خیابان‌های اراک، بوشهر، گرگان و مازندران نیز که در مرکز شهر متمرکز شده‌اند. تمام این خیابان‌ها، برگرفته از نام شهر‌ها و استان‌های کشوری است که در آن زندگی می‌کنیم.

هرچند انتخاب این اسامی بر چه مبنایی است. پژوهشگر ادبی، مورخ، منتقد در رابطه با انتخاب نام شهر‌ها روی خیابان‌های پایتخت به «آرمان» می‌گوید: زمانی اسم گذاری دارای منطقی بود. سعی می‌کردند اسامی استان و خیابان‌ها را به شکلی که آن خيابان به سمت آن شهر قرار داشت بگذارند. برای مثال خیابان مازندران به سمت مازندران می‌رفت یا خیابان گرگان یا خیابان رشت به سمت غرب و شمال یا آذربایجان به سمت غرب، یا خراسان و میدان شوش به سمت جنوب و جنوب غربی بود، یعنی نامگذاری بر حسب جهت جغرافیایی صورت می‌گرفت.

ایران در تهران

هرچند این نامگذاری‌ها علت دوم دیگری نیز دارد به قوم و قبیله و‌ نژاد افرادی که در آنجا زندگی می‌کنند، بر می‌گردد. سید احمد محیط طباطبایی ادامه می‌دهد: علت دوم این بود که در کدام یک از خیابان‌ها، اهالي فلان شهرستان سکونت بیشتری دارند. برای مثال آذری‌ها در خیابان آذربایجان بیشتر بودند. در اطراف آذربایجان، خیابان‌هایی مثل ارومیه و اسامی مختلف که مرتبط با استان است، نیز وجود دارد. اين کار بسیار بهینه‌ای است و اگر مکان‌هایی که وجود دارد حفظ شود و آنهایی که نیست اضافه شوند، نشان می دهد که تهران پایتخت کل جمهوری اسلامی ایران است و همه مردم ايران در پايتخت حضور دارند.البته گاهی اوقات این نامگذاری‌ها نیز می‌تواند به خاطر شخصیت‌های مهم و با نفوذي باشد که در تهران زندگی کرده‌اند.

محیط طباطبایی می‌گوید: حتی ممکن است نام يك خيابان بر اساس نام رجال و شخصیت‌های مهمی که در آنجا زندگي كرده‌اند، انتخاب شده باشد؛ به عنوان مثال خیابان مقدس اردبیلی. مجتبی شاکری نیز درباره علت نامگذاری این خیابان‌ها به نام شهر‌ها به ایسنا گفته است: در گذشته اقوامی که به تهران مهاجرت می‌کردند؛ در يک منطقه گرد هم می‌آمدند و ساکن می‌شدند؛ آذری‌ها، گیلکی‌ها، مازندرانی‌ها، اصفهانی‌ها،... کرد‌ها و لر‌ها، هر کدام که وارد پایتخت می‌شدند به تبع آشنایی قومی که داشتند و احساس غريبگي با پایتخت‌نشینان در یک محله دور هم جمع می‌شدند. نامگذاری این خیابان‌ها نیز برگرفته از این ماجرا است. برای مثال خیابان آذربایجان، به این دلیل نامگذاري شده که در زمان قدیم آذری‌ها در آن محل سکونت می‌کردند.

حفظ آداب و رسوم

بودن این نام‌ها و نشان‌ها روی خیابان‌های پایتخت چه حسنی می‌تواند داشته باشد؟ بودن یا نبودن این اسامی روی خیابان‌ها بیانگر چه ماهیتی است؟ محیط طباطبایی بر این باور است که نامگذاری شهرستان‌ها و حتی اسامی شهرهای کشور روی گذر‌ها، خیابان‌ها و اتوبان‌های شهری به این علت است که تمام گروه‌های قومی از شهرهای مختلف در شهر تهران حضور دارند. تهران به عبارتی یک ایران کوچک است كه همگان در آن حضور دارند، بالطبع وقتی اسامی استان‌ها و شهر‌ها را روی خیابان‌ها بگذاریم نوعی جامعیت شهر تهران را نشان می‌دهیم، همچنین می‌گوییم که تهران، پایتخت کل ایران است و این مساله به خوبی تفسیر و معنا سازی می‌شود. هرچند از گذشته تاکنون همه چيز تغيير كرده است. حالا شکل و قوانين انتخاب نام شهری برای یک خیابان دیگر به این موارد ربطی ندارد.

شاکری در این خصوص می‌گوید: اسامی در دوره قبلي شوراي شهر انتخاب شده بود که در رابطه با آ‌نها نمی‌توان نظری داد، اما در دوره جدید بررسی‌های زیادی درباره نامگذاری اسم خیابان‌ها به نام شهرهای کشور صورت گرفته است. تلاش ما اين است بتوان مینیاتوری از بزرگی‌ها و عظمت‌های کشور در قالب نامگذاری یا هویت‌های نمادین در تهران انجام دهيم تا تهران متعلق به همه اقوام باشد. ما حتی در رابطه با بوستان‌ها نیز این موضوع را در نظر گرفته‌ایم. برای مثال در بوستان ایرانیان سعی کردیم کل آداب، رسوم، یافته‌های تاریخی اقوام و مذاهب مختلف در ایران را در این بوستان به نمایش بگذاریم.

کمبود خیابان و تعدد شهر‌ها

حال باید پرسید سهم استان‌هایی مانند یزد، اصفهان، اردبیل و ... که نامی از آ‌نها در تهران دیده نمی‌شود، چیست؟ شاکری بر این باور است که تلاش شده که در این ميان نام استان يا مرکز استان دیده شود، اما از آنجا که بیش از سه هزار شهر و شهرستان در ایران وجود دارد، واقعا نمی‌توان نام تمام این شهر‌ها و شهرستان‌ها را روی خیابان‌های پایتخت گذاشت. اگر این کار انجام شود، سهم شهدای هشت سال دفاع مقدس، شهدای هسته‌ای، شهدای مدافع حرم و .... که جمعیت گسترده‌ای را تشکیل داده‌اند و چهره‌های سر‌شناس مملکتی چه می‌شود؟ اگرچه ما علاوه‌بر نام مراکز استان و بعضی از شهر‌ها، ما نام چهره‌های ملی و بزرگ این شهرها را نیز به خیابان‌های تهران اختصاص داده‌ایم. شهیدان زین‌الدین، همت، بابایی که اصالتا تهرانی نبوده‌اند یا دکتر چمران، اما به خاطر شخصیت‌های والایی که داشته‌اند، نامشان به خیابان‌ها و بزرگراه‌های کشور اختصاص داده شده است.

با این وجود که نام پل‌هاي بزرگراه امام علی را به اسم شهدای استان‌هاي كشور اختصاص داديم و اسامی استان‌ها و شهرهای دیگر مانند آذربایجان، گیلان، کردستان، قزوین، رامسر و ... را حفظ کرده‌ایم. اميدواريم که این رسم در ساير استان‌های كشور نیز اجرا شود؛ در حال حاضر اسم تهران، انقلاب، امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب بر اسم خیابان‌های بسیاری از شهر‌ها دیده می‌شود.

سابقه یا قدمت نامگذاری ها

نامگذاری روی خیابان‌های پایتخت مربوط به امروز و دیروز نیست. قدمت نامگذاری خیابان‌های پایتخت بر اساس نام شهر‌ها و مشاهیر برمی‌گردد به سال‌ها قبل. محیط طباطبایی درباره قدمت این نامگذاری‌ها می‌گوید: سابقه اين نامگذاري‌ها برمی گردد به دوران پهلوی اول. کمیته نامگذاری خیابان‌های تهران زیر نظارت وزارت معارف تشكيل شد، نه شهرداری‌های امروز. برای آنکه نامگذاری روی شهر‌ها را یک امر فرهنگی می‌دانستند، به این ترتیب وزارت معارف به نامگذاری خیابان‌ها پرداخت و دو کار اساسی را در رابطه با نامگذاری خیابان‌ها انجام داد. یک نامگذاری خیابان‌ها و میادین به نام استان‌ها و شهرهای کشور و دوم اسامی مشاهیر ادب و فرهنگ ایران روی خیابان‌ها مثل حافظ، سعدی، خیام و ... بود. بنده فكر مي‌كنم، باید نام تمام شهرهای کشور در خیابان‌های تهران گذاشته شود و نام تهران نیز در خیابان‌های شهرهای کشور وجود داشته باشد.

نامگذاری خیابان‌های تهران سلیقه‌ای‌ یا علمی؟

معاون مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران نیز درباره نام‌گذاری خیابان‌های تهران گفت: امروزه مطالعه نام خیابان ها یک شاخه علمی است. در کارهای کلاسیک و قبلی بیشتر به تاریخچه نام توجه می‌شد و از منظر زبان‌شناسی مورد مطالعه قرار می‌گرفت؛ اما در مطالعات جدید به این نام‌گذاری‌ها به معنای ضمنی نام‌ها بیش از معنای مصرح توجه می شود. آرش نصر اصفهانی افزود: بنابراین نام خیابان بیش از آنکه اسمی خنثی باشد، یک محتوای ایدئولوژیک را منتقل می‌کند. در واقع قدرت با این اسامی ایدئولوژی و روایت تاریخی خود را به خاطره جمعی تحمیل می کند. او با بیان اینکه اسامی معابر قبل و بعد از انقلاب تغییرات فراوانی داشته است، گفت: با تغییر روابط قدرت، ساحت نمادین شهر نیز تغییر کرده و قدرت مسلط آن را به تسخیر خود در می‌آورد. روایت از تاریخ و منظر شهری در نام خیابان با هم پیوند می‌خورد و محل منازعه گروه‌های مختلف بر سر تثبیت روایت مورد نظر خود می‌شود. به گفته او این فرآیند سیاسی مانند هر فرآیند سیاسی دیگری باید دموکراتیک باشد و صدای همه گروه‌ها و مردم در آن شنیده شود. بنابراین راه حل ساده‌ای وجود ندارد.

دیده شدن، یکی از احساساتی است که هم جنبه شخصی و هم جنبه اجتماعی دارد؛ یعنی هر شخصی و هر جمعی دوست دارد که بر اساس ویژگی و استعدادی که از آن برخوردار است، مورد توجه دیگران قرار گیرد. در جنبه اجتماعی، دیده شدن باعث ایجاد نشاط جمعی و حتی موجب می‌شود که آن مجموعه در ادامه، نقشش بر اساس آن ویژگی پر رنگ‌تر شود. حال باید توجه داشته باشیم که هر چه فضای دید عمومی بیشتر باشد، زمینه رشد استعداد آن جمع نیز بیشتر خواهد شد و آن جمع خواهد توانست با نیرویی مضاعف جلوه بیشتری از خود نشان دهد. فرض کنیم به مکانی می‌رویم که ناگهان متوجه می‌شویم در آنجا با تصویری از خود رو به رو می‌شویم، در این حالت واقعا چه احساسی به ما دست خواهد داد؟ بی‌شک یک نیروی درونی سرشار از انرژی‌های مثبت به ما منتقل خواهد شد. همچنین ایجاد رابط ما با آن جمع به راحتی به وقوع خواهد پیوست.

حال در ادامه تصور کنیم که به مسافرت رفته‌ایم و وارد شهری شده‌ایم که تقریبا همه چیز آنجا برای ما بیگانه است. ناگهان در آن انبوه ناشناختگی به تابلو یا نمادی برمی‌خوریم که سهمي از شهر و موطن ما را به تصوير كشيده است. در این حالت چه احساسی به ما دست خواهد داد؟ جواب کاملا مشخص است، دیگر آن حس غریبگی در ما وجود نخواهد داشت.

ما از آن لحظه به بعد احساس خواهیم کرد که در آن شهر حق آب و گل داریم. نام‌گذاری نام شهرها و استان‌ها روی خیابان‌های پایتخت ایران یکی از الگوهای خوب برای رابطه گیری این کلانشهر با دیگر شهرها و استان‌های کشور است که تا حد قابل توجهی توانسته است، در معرفی آنها در تهران موفق عمل کند. هرچند این اقدام به تنهایی کافی نیست، به نظر می‌رسد بد نيست، شهرداری تهران برای ایجاد رابطه بهتر با شهرهایی که نام آنها را روی خیابان‌های خود گذاشته است، از المان‌ها و نمادهای بومی آن شهرها نيز بهره بگیرد تا آن نمادها جذابیت و انگیزه‌ای را برای سفر پايتخت‌نشينان به آن شهر ها فراهم کند.

در این میان باید به این نکته هم توجه کرد که دلیل و انگیزه نامگذاری‌ها از آغاز چه بوده است و چرا همه شهرها در این نامگذاری‌ها سهیم نبوده‌اند؟ البته شهرداری تهران در بزرگراه امام علي(ع) نام همه استان‌های کشور را روی تقاطع‌های این اتوبان گذاشته است تا نسبت به هیچ استانی بی‌عدالتی نشده باشد، اما باید دید آيا دیگر استان‌ها هم در نامگذاری خیابان‌هايشان میلی به گذاشتن نام دیگر شهرها را دارند یا خیر؟ اقدامی که می‌تواند در ايجاد و بهبود رابطه شهرها نقش مهمی ایفا کند.