قتل اولین گناهی بود که انسان بر روی زمین مرتکب شد. یک برادر کشی تمام عیار. شاید برای همین هم هست که قرآن می‌گوید وقتی کسی را می‌کشی، انگار تمام انسان‌ها را کشته‌ای. زیرا قابیل با قتل بردارش، نسل او را قطع کرد.
وقتی قابیل به خاطر رقابت با برادرش مرتکب جرم شد، این جرم مثل ویروسی در بین نسل انسان انتقال یافت. از قومی به قومی دیگر. گاهی چنان وحشیانه و بی‌رحمانه بود، که آدمیت را به کلی در مجرم می‌کشت، گویی که هیچ گاه بویی از آن نبرده است و یک حیوان تمام عیار است.
قتل چنان جرم بزرگ و گناهی کبیره است، که همه ادیان و مکاتب آن را محکوم کرده بیشترین مجازات را برایش در نظر گرفته‌اند.
حالا که میلیون‌ها سال از حضور انسان‌ها بر روی کره زمین می‌گذرد، این گناه نخستین، هنوز میان فرزندان آدم وجود دارد. متاسفانه حتی پیشرفت بشر در جنبه‌های مختلف نه تنها تاثیری بر کاهش آن نداشته است، بلکه به نحوی در سال‌های اخیر با افزایش این جرم در جوامع مختلف نیز روبه‌رو بوده‌ایم.
به هر جهت قانون برای هر کدام از آن تعریفی مشخص و مجازاتی خاص تعیین کرده است. زیرا قتل اشتباهی نیست که بتوان به راحتی از آن عبور کرد. در ادامه به انواع قتل و مجازات آن در قانون توسط این وبلاگ حقوقی خواهیم پرداخت.
قتل عمد
مهمترین و در عین حال بدترین نوع قتل، عمدی بودن آن است. قتلی که قاتل تمام انسانیت را زیر پا می‌گذارد و با قصد و نیت از پیش مرتکب این جرم می‌شود. شاید به همین دلیل هم بوده که قانون شدیدترین مجازات را برای آن تعیین کرده است.
برای آن که قتلی را عمد دانست، باید سه شرط مهم در آن وجود داشته باشد:
قاتل با قصد و نیت کشتن دیگری، آن عمل را انجام داده باشد. حتی اگر کارش نوعا هم کشنده نباشد ولی فرد در اثر آن بمیرد، مرتکب قتل عمد شده است.
زمانی که فرد قصد کشتن دیگری را ندارد، یعنی برایش نقشه نکشیده است، اما کاری که انجام می‌دهد حتما باعث مرگ افراد می‌شود و خود نیز از آن آگاه است. مانند اینکه دیگری با چاقو بزند.
هنگامی که نه قصد کشتن دیگری را دارد و نه کاری را انجام داده که در حالت عمومی باعث مرگ فرد می‌شود. اما قربانی یا مقتول شرایط ویژه‌ای داشته و آن کار هرچند کوچک و بی‌اهمیت می‌توانسته زندگی‌اش را به پایان برساند. مانند زمانی که قربانی پیر است یا بچه‌ای کوچک بوده یا بیمار است. قاتل نیز با آگاهی از این وضعیت، کاری می‌کند که فرد بمیرد. مانند اینکه قرص قلب را در اختیار قربانی قرار ندهد.
قتل‌های تروریستی و دسته جمعی نیز از نوع قتل‌های عمد است. زیرا فرد بدون اینکه فرد یا جمع معینی را در نظر داشته باشد، اقدام به بمب‌گذاری می‌کند.
قانون شدیدترین مجازات را برای قتل عمد تعیین کرده است، یعنی قصاص. زیرا جان باید در بهای جان پرداخت شود. البته اگر اولیای دم او را ببخشند یا مجازاتش را با دیه جایگزین کنند، قصاص اجرا نمی‌شود. زیرا تعالیم الهی همیشه تاکید می‌کند که انسانیت را حتی در بدترین شرایط نیز باید جست.
قتل شبه عمد
قتل شبه عمد از جهاتی شبیه قتل عمد بوده و از جهاتی نیز با آن متفاوت است. به همین دلیل هم مجازاتش متفاوت خواهد بود.
قانون راه تشخیص میان این دو را تعیین کرده است. در قتل شبه عمد، فرد کاری را آگاهانه انجام می‌دهد، اما قصد کشتن دیگری را ندارد و عملش بیشتر از روی بی‌احتیاطی است. نه اینکه قصد و انگیزه قبلی داشته باشد.
تصادفات رانندگی مهمترین نوع قتل شبه عمد است. زیرا فرد با انجام برخی کارهای متخلفانه مانند سرعت بالا، سبقت غیرمجاز یا ورود به خیابان‌های یک طرفه باعث رقم زدن این اتفاق ناگوار می‌شود، اما همه اینها بدون قصد و نیت قبلی است.
نوع دیگر آن این است که قاتل قصد انجام کاری بر علیه مقتول را داشته اما قصد جنایت و قتل او را نداشته است. زیرا در قتل عمدی رفتار مجرمانه باید همراه با انگیزه مجرمانه باشد. مثلا فرد با عصبایت به دیگری مشت بزند، بدون اینکه قصد کشتن او را داشته باشد. اما فرد بر اثر این اتفاق از دنیا برود.
نوع برعکس آن نیز وجود دارد که جزو قتل شبه عمدی می‌شود. یعنی مرتکب قصد کشتن داشته و رفتارش نیز باعث کشتن می‌شود، اما نسبت به موضوع نادان بوده یا جهل داشته باشد. مثلا فرد با تصور اینکه دارد به طرف یک حیوان شلیک می‌کند، اما بعد معلوم شود که آن انسان بوده نه حیوان.
مجازات قتل شبه عمد معمولا دیه یا حبس است. گاهی نیز هر دو برای مرتکب در نظر گرفته می‌شود.
خطای محض
خطای محض مانند اسمش، یک اشتباه محض زد. از آن دست اشتباهاتی که در بدترین بدشانسی‌ها گریبان‌گیر آدم می‌شود. وقتی که فرد بدون قصد و انگیزه فقط به خاطر یک اشتباه، مرتکب قتل می‌شود.
مثل اینکه هنگام شکار تیر اشتباهی به فرد دیگری خورده یا باعث مرگ او شود. یا زمانی که در هنگام خواب یا هیپنوتیزم، اشتباهی دیگری را بکشد.
در این نوع قتل، مجازات حبس وجود ندارد و فرد باید دیه را پرداخت کند. دیه مقتول را باید عاقله آنها بپردازد. بر اساس قانون عاقله آنها به ترتیب پدر، پدربزرگ، فرزند پسر، برادر، عمو، دایی هستند.
قتل توسط افراد مجنون یا کودکان صغیر که قدرت تشخیص بد و خوب را ندارند نیز جزو قتل خطای محض است. اما اگر کسی آنها را مجبور به انجام این کار کرده باشد، همان افراد به عنوان قاتل قصاص می‌شوند. زیرا آنها با نیت قبلی این کار را کرده و برایشان حکم قتل عمد را دارد.
همین‌طور است اگر فردی دیگری را با تهدید و اجبار مجبور به قتل دیگری کرده باشد. اگر قاتل با اکراه این کار را انجام داده باشد، به حبس ابد محکوم شده و مجبور کننده او، مجازاتش قصاص نفس خواهد بود.
قتل در هنگام دفاع مشروع
زمانی که شرایطی پیش می‌آید، خطری فرد را تهدید می‌کند. قاتلی به پشت در خانه او آمده و مرگ در یک قدمی است. در این شرایط چه باید کرد؟ آیا باید منتظر رسیدن پلیس ماند؟ اگر از آنجا تا مرکز پلیس راه طولانی باشد چه؟ اگر نتوان به پلیس خبر داد؟
در همه این موارد اگر کسی در دفاع از جان، مال یا ناموس خود یا دیگر مرتکب قتل شود، قتل در دفاع مشروع محسوب می‌شود. قانون مجازات اسلامی در ماده ۱۵۶ به این مورد اشاره کرده و می‌گوید:
«هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود، درصورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمی شود:
الف- رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. ب- دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد. پ- خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد. ت- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر موثر واقع نشود.
تبصره ۱- دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسئولیت دفاع از وی برعهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.
تبصره ۲- هرگاه اصل دفاع محرز باشد ولی رعایت شرایط آن محرز نباشد اثبات عدم رعایت شرایط دفاع برعهده مهاجم است.»
بر اساس همین قانون، در دفاع مشروع حتی دیه نیز وجود ندارد. مگر اینکه فرد در برابر حمله فرد دیوانه مرتکب قتل شده باشد که در این صورت دیه او از بیت المال پرداخت خواهد شد.
قتل در دفاع از دیگران
آیا فرد می‌تواند در برابر دفاع از دیگران مرتکب قتل شود یا خیر؟ باید بدانید که زندگی با فیلم‌ها تفاوت‌های زیادی دارد. گاهی هنگام کشتن دیگری برای دفاع از شخص سومی، ممکن است با بدترین مجازات‌ها روبه‌رو شوید.
قانون شرایطی را برای حکم قتل در دفاع از دیگران قرار داده است و در تنها در صورتی که این موارد مطرح باشند، قتل مشروع خواهد بود. این شرایط عبارتند از:
- فردی که در معرض خطر قرار گرفته است، از نزدیکان او باشد.
- مسئولیت دفاع و حمایت از آن شخص به عهده او باشد. مثلا همسر، فرزند یا خواهر و برادرش باشد.
- فردی که در معرض خطر قرار گرفته نتواند از خودش دفاع کند. مانند زمان‌هایی که دختر یا پسری جوان با مهاجمی روبه‌رو می‌شود.
- آن فرد، از او تقاضای کمک کرده باشد. یا شرایطش طوری باشد که نتوان از دیگران کمک بگیرد.
احکام مجازات این نوع قتل نیز مانند دفاع مشروع خواهد بود. البته به شرط اینکه بتواند صحت آن را به دادگاه ثابت کند.
مدت زمان پرداخت دیه
جالب است بدانید که پرداخت دیه دارای مهلت زمانی مخصوص است و فرد مرتکب باید حتما در زمان مقرر شده نسبت به پرداخت آن اقدام کند. والا قانون با توقیف اموال و راه‌های قانونی دیگر نسبت به وصول آن اقدام می‌کند. زیرا دیه مجازات جرمی است که مرتکب شده است و باید برای پرداخت و نحوه آن نیز از قانون تبعیت کند.
مگر اینکه میان قاتل و اولیای دم توافقاتی انجام شده باشد. زیرا در جرم قتل، اشخاص آسیب بیشتری دیده‌اند و اولویت با آنهاست تا نحوه پرداخت را مشخص کنند.
به هر جهت قانون برای قتل‌های عمدی که مجازات قصاص با دیه جایگزین می‌شود، یک سال قمری از زمان صدور حکم نهایی را برای پرداخت دیه تعیین کرده است.
در جرایم شبه عمد، این زمان به دو سال افزایش یافته است و قاتل باید در هر سال نصف مبلغ دیه را بپردازد. در قتل خطای محض، مرتکب فرصت دارد که در مدت ۳ سال مبلغ دیه را به اولیای دم بپردازد و در هر سال باید یک سوم آن را پرداخت نماید.
جرم قتل با مجازات حبس
آزادی والاترین نعمتی است که به انسان‌ها داده شده است. برای همین هم هست که گرفتن این آزادی به عنوان نوعی مجازات برای برخی جرایم تعیین شده است. اینکه فرد نتواند آنطور که می‌خواهد زندگی کند، تفریح کند و شب و روزش را بگذراند، مسلما سخت‌ترین مجازاتی است که در تمام قرون به وجود آمده و ماندگار شده است.
در قانون در نظر گرفتن مجازات حبس با توجه به نوع قتل متفاوت است.
در قتل غیرعمد، میزان مجازات حبس در حوادث رانندگی ممکن است بین ۶ ماه الی ۳ سال تعیین شود. در غیر از موارد رانندگی از حبس ۱ الی ۳ سال متغیر است.
در جرم قتل، درست است که رضایت ولی دم می‌تواند مجازات قصاص یا دیه را از مجرم رفع کند، اما در مورد حبس چنین نخواهد بود. در واقع قانون اجازه نمی‌دهد که قاتل به سادگی و بدون اینکه مجازات شود به میان جامعه برگردد. به همین دلیل حتی بعد از رضایت شاکیان نیز دادگاه می‌تواند قاتل را به ۳ الی ۱۰ سال حبس محکوم نماید. هرچند این حکم قابل اعتراض و تجدیدنظر خواهد بود.
شرایط لازم برای اجرای مجازات قتل
در قانون برای اجرای حکم قصاص و مجازات قاتل، با توجه به شرایط خاصی که ممکن است قاتل داشته باشد، شروطی را تعیین کرده است. به گزارش bonyadvokala مثلا اگر قاتل زن باردار باشد، حکم قصاص نفس تا بعد از زایمان برای او اجرا نخواهد شد. اگر بعد از تولد نوزاد پزشکی قانونی یا پزشک معتمد تشخیص دهد که نبود مادر باعث وارد شدن آسیب جدی به سلامت کودک می‌شود، اجرای حکم تا ۲ سال به تعویق می‌افتد.
البته وجود بیماری‌های مختلف مانع اجرای مجازات نمی‌شود، مگر اینکه فرد در شرایط جسمی خاصی باشد و دادگاه تشخیص دهد که مجازات باید متوقف شود.
از شروط دیگر اجرای مجازات قتل، یکی بودن دین قاتل و مقتول است. اگر مسلمان به قتل کافر متهم شود، قصاص نمی‌شود. همچنین حکم قصاص درباره پدر یا جد پدری نیز اجرا نمی‌شود.
اگر فرد مهدورالدم باشد، یعنی خون او هدر باشد، مجازات قصاص برای قاتل اجرا نخواهد شد. از دیگر شروط آن این است که قاتل هنگام وقوع جرم عاقل بود و با آگاهی کامل این کار را انجام داده باشد.
- 12
- 2
