در آخرین شب یلدای قرن، در آسمان چه اتفاقاتی می‌افتد؟ + فیلم

یلدا طولانی ترین شب سال را رقم می زند یا طولانی ترین شب سال یلدا را؟ این مفهوم زیبای باستانی هم مثل بسیاری دیگر از جشن های ایرانی با نجوم پیوندی عمیق دارد و برای انسان امروز هم فرصتی است که همراه با شب زنده داری و دورهم نشینی یلدا، در این شب نگاهی هم به آسمان بالای سر داشته باشد. فرصتی که امسال برای آخرین بار در قرن روی می دهد.

موقعیت فضایی زمین در شب یلدا

شب یلدا پایان پائیز است و وقوع انقلاب زمستانی فرا رسیدن فصل سرما را خبر می دهد. از دید مکانیک سماوی، «انقلاب زمستانی» (Winter Solstice) هنگامی است که خورشید، هنگام ظهر در نیمکره ی جنوبی، دقیقا بالای مدار راس الجدی (با عرض جغرافیایی منفی ۲۳٫۵ درجه) قرار می گیرد. این کمترین عرض جغرافیایی است که در طول سال خورشید امکان تابش عمود بر آنرا دارد و همه ی این ها به دلیل انحراف ۲۳٫۵ درجه ای محور زمین است.

زمین دور خودش و البته دور خورشید می گردد و به ترتیب روز و سال را شکل می دهد اما در این میان یک ویژگی جالب باعث شکل گیری فصل های رنگارنگ هم می شود و آن انحراف محور چرخش زمین به دور خودش است.

محور چرخش سیاره ی ما به دور خودش نسبت به صفحه ی مداری آن به دور خورشید، ۲۳٫۵ درجه انحراف دارد و این انحراف در طول سال (با دقت بالایی) همواره رو به یک جهت است. بدین ترتیب در بخشی از سال خورشید بیشتر به نیمکره ی شمالی می تابد و فصل گرم سال را شکل می دهد و در بخشی از سال هم خورشید بیشتر در آسمان نیمکره ی جنوبی دیده می شود و در نیمکره ی شمالی، به علت تابش کم تر خورشید فصل سرد شکل خواهد گرفت. در زمان هایی از سال هم میزان این تابش در هر دو نیمکره تقریباً برابر می شود و فصل های معتدل تر را شکل می دهد.

این تغییر جایگاه زمین در آسمان، روی زمین به خوبی احساس می شود. هر چه از اول پائیز (اعتدال پاییزی) به زمستان نزدیک تر شویم، طول روزها کوتاه تر و شب ها بلندتر میشوند تا جایی که درست در شب یلدا و لحظه ی انقلاب زمستانی زمین به نقطه ای می رسد که این روند را معکوس می کند و پس از آن به تدریج طول روزها بلندتر می شود و از طول شب کاسته می شود.

همه ی این تغییرات در نیمکره ی جنوبی ولی برعکس است و لحظه ی انقلاب زمستانی در نیمکره ی شمالی برابر با انقلاب تابستانی در نیمکره ی جنوبی خواهد بود ولی چون بیشتر ساکنان زمین در نیمکره ی شمالی هستند، وزن آیین ها و گفت وگوها به سود این نیمکره شکل گرفته است.

درست مانند سال تحویل و آغاز عید نوروز که در لحظه ی مشخصی روی می دهد، انقلاب زمستانی هم هر سال در هر کجای زمین، زمان یکسانی دارد چون به جایگاه سماوی سیاره ی ما وابسته است. امسال در ساعت ۱۹:۲۹ دقیقه ی روز ۳۰ آذر شاهد حضور زمین در این نقطه ی خاص هستیم تا به زیبایی تمام با شب یلدا هماهنگ باشد.

آخرین شب یلدای قرن ۱۴ هجری خورشیدی هم در نوع خودش می تواند هیجان انگیز باشد. علاوه بر گفت وگوهای شبانه، آسمان شب یلدای امسال هم میزبان رویدادهایی تماشایی است که نباید از دست داد و حتی می توان با عکاسی آن ها را ماندگار کرد.

غروب خورشید

غروب خورشید در سیاره ی ماه همیشه زیبا و پرمفهوم است. حالا اگر با شب یلدا و پایان قرن هم گره بخورد، لحظه ای ژرف تر را شکل می دهد. خورشید جایی میان غرب و جنوب غربی و بیشتر متمایل به جنوب غربی غروب خواهد کرد و ساعت این رویداد در ایران بسته به منطقه ی جغرافیایی که حضور دارید، حدود ۱۶:۱۵ تا ۱۷:۱۵ خواهد بود.

سیارات

ولی از هنگامه ی غروب تا چند ساعت آینده فرصت تماشای رویداد درخشانی را دارید که به نوعی در سراسر آذر هم میهمان آسمان شب بود. سه سیاره ی تماشایی ناهید، زحل و مشتری به ترتیب در یک راستا قرار گرفته اند و پس از غروب در افق جنوب غربی به خوبی قابل دیدن هستند.

چیدمان خطی زهره، زحل و مشتری در جنوب غربی آسمان شب یلدا ۱۴۰۰

اگر دوربین دوچشمی هم داشته باشید، می توانید جزئیات بیشتری از آنها را ببینید و حتی با تاریک شدن کامل آسمان، در جست وجوی نپتون هم که در همین راستا پس از مشتری قرار گرفته است، باشید. اورانوس (Uranus) ولی فاصله ی بیشتری دارد و چند ساعت پس از غروب خورشید، در آسمان بین جنوب و جنوب شرقی با ابزار رصدی قابل مشاهده است.

رویدادهای جذاب دیگری هم اما شامگاه یلدا را آذین می کنند. اگر میخواهید دست ساخته های فضایی بشر را ببینید دو فضاپیمای معروف در آسمان شب یلدا می درخشند.

فضاپیماها

به جز ماهواره های گوناگون که گهگاه در آسمان عبور می کنند، ساکنان ایستگاه فضایی بین المللی (ISS) شب یلدا در موقعیتی درخشان از روی ایران می گذرند و بسته به موقعیت جغرافیایی میتوانید از حدود ساعت ۱۷:۳۰ تا ۱۷:۴۰ گذر آن را که از جنوب شرقی آغاز می شود و به شمال شرقی پایان می یابد نظاره کنید. برای نمونه حداکثر قدر ایستگاه در تهران ۳.۸- و در سرسو (بالای سر) خواهد بود که ساعت ۱۷:۳۴:۵۵ روی می دهد.

ساعاتی پس از آن هم گذر پرنور مهم ترین تلسکوپ فضایی فعلی صورت می گیرد. «تلسکوپ فضایی هابل» (Hubble Space Telescope) که منتظر پرواز همکار خود «تلسکوپ فضایی جیمز وب» (James Webb Space Telescope) است، بسته به موقعیت جغرافیایی ناظر، دو بار به ترتیب در حدود ساعت ۱۷:۳۵ تا ۱۷:۴۵ و سپس ساعت ۱۹:۱۵ تا ۱۹:۲۵ گذر درخشان آن با قدر ۲ تا ۳ در نزدیکی سه سیاره ی ناهید، زحل و مشتری که در جنوب غربی در حال غروب هستند، قابل تماشاست.

ماه هم که تنها دو روز از قرص کامل آن گذشته است، حدود ساعت ۱۸:۳۰ جایی میان شرق و شمال شرقی طلوع می کند و تا بامداد و حدود ساعت ۰۵:۱۵ در آسمان خواهد بود. از بهترین اجرام برای رصد و لذت بردن از آسمان شب یلدا هم میتوان به صورت معروف«جبار» (Orion) اشاره کرد که هم زمان با طلوع ماه از اسمان شرق سر برآورده است و به سوی غرب می رود.

ستارگان

هم زمان که ارتفاع ستاره های مثلث تابستانی در سمت غرب کاهش می یابد، ستارگان زمستانی اما به خوبی در آسمان دیده می شوند و هوای شفاف آغاز زمستان یکی از بهترین فرصت های رصد آن هاست.

«ابط الجوزا» (Betelgeuse)، «شباهنگ» (Sirius) و «شعرای شامی» (Procyon) که مثلث زمستانی را شکل می‌دهند به ترتیب با قدر ۰٫۵، ۱٫۴۶- و ۰٫۴ می درخشند. کمی آن سوتر و در سمت راست جبار، در صورت فلکی «گاو» (Taurus) غول سرخ «دبران» (Aldebaran) با قدر حدود ۰٫۸ دیده می شود و در نزدیکی آن هم خوشه ی ستاره ای «پروین» (Pleiades) یا« هفت خواهران» به زیبایی تمام رخ نمایی می کند.

ستاره‌های مثلث زمستانی

شب یلدا همچنین در بازه ی فعالیت بارش شهابی «دُبّی» (Ursids) با حداکثر نرخ ۱۵ شهاب در ساعت قرار دارد که کانون آن در نزدیکی ستاره ی قطبی و در صورت فلکی «دب اصغر» (خرس کوچک) است. بنابراین اگر در این شب شهاب هم ببینید، موقعیتی تماشایی را شکار کرده اید! با رفتن به سمت صبحگاه اجرام تماشایی کم کم غروب می کنند ولی همچنان دو رویداد درخشان دیگر در انتظار چشم ناظران است.

آسمان بامداد

تک سیاره ی سرخ منظومه ی شمسی، مریخ، حالا صبحگاهی شده است و حدود ۴۵ دقیقه پیش طلوع خورشید سر بر می آورد. این سیاره هم اکنون میزبان چندین مأموریت علمی از جمله مریخ نورد پشتکار ناسا و مریخ (Mars) نورد ژورونگ چین است. بسته به موقعیت جغرافیایی، از حدود ساعت ۰۵:۰۰ تا طلوع آفتاب میتوانید این سیاره ی سرخ را در سمت جنوب شرق و نزدیکی ستاره ی سرخ قلب العقرب مشاهده کنید.

طلوع خورشید

اما پایان بخش تماشایی رویدادهای آسمانی یلدا، همان چیزی است که سراسر شب به امید آن بیدار مانده اید: طلوع.

طلوع خورشید بعداز انقلاب زمستانی یکی از برجسته ترین رویدادهای نجومی هر سال است که نباید آن را از دست داد. سپیده دم بعد از طولانی ترین شب سال برای ایرانیان با مفاهیم عمیقی درهم آمیخته است. بنابراین تلاش کنید پگاه ۱ دی ۱۴۰۰ بیدار باشید و آخرین طلوع پس از انقلاب زمستانی قرن را، البته ضمن پرهیز از نگاه مستقیم و بدون ابزار به خورشید، تماشا و عکاسی کنید.

طلوع خورشید اول زمستان مبنای بسياري از محاسبات نجومی گذشتگان هم بوده است و لحظه ی باشکوه رخ نمایی خورشید، در مهندسی بناها درنظر گرفته شده است. پس اگر فرصت و امکانات فراهم بود، با همراه داشتن لباس گرم کافی میتوانید در کنار این بناهای نجومی طلوع خورشید را تماشا کنید.

بناهای نجومی ایران

رویدادهای نجومی مهم در طراحی و ساخت چندین بنای تاریخی ایران لحاظ شده است ولی برخی از آنها شاخص ترند و به ویژه تماشای رویدادهای نجومی در کنار آن ها جذابیت زيادي برای منجمان آماتور دارد و می توانند سوژه های زمینی خوبی برای عکاسی با مناظر آسمانی باشند.