ضرب سکه
در کاوشهای موهنجودارو Mohenjo-Daro در پاکستان میله هایی از جنس مس کشف گردید که متعلق به ۳۰۰۰ سال پ.م. می باشد. که میتوان آنها را قدیمیترین وسیله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست. در حفاریهای شوش نیز حلقه ها ومیله هایی از جنس نقره متعلق به ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد بدست آمده است. در خرابه های شهرهای آشور شمش های طلا و نقره که متعلق به ۲۵۰۰ تا ۱۲۰۰ پ.م. است کشف گردیده که علاماتی بر روی آنها مشاهده می شود که حاکی از اولین قدم انسان جهت ابداع سکه می باشد. در مورد پیدایش سکه روایات تاریخی مختلف است. به گفته هردودت مورخ یونانی اولین انسانهایی که به ضرب سکه اقدام نمودند لیدیها بودند. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و شهرت این قوم بخصوص وجود ذرات طلا در شنهای رود پاکتول Puctole که از سارد پایتخت لیدی عبور می کرد. مردم این سرزمین را متوجه تجارت و بخصوص ساختن سکه انداخت و بدین ترتیب وضع جدیدی در ادوار اقتصادی و تجارتی آن روزگار ابداع گردید. قدیمیترین سکه های لیدی بشکل قطعه پهن نامنظمی است از مخلوط نقره و طلا (آلکتروم) که در روی آن شیارهایی موازی و پشت سکه چند فرورفتگی حک شده است و گاهی در بعضی از این فرورفتگی ها نقش حیوانی شبیه روباه به چشم می خورد زیرا روباه در لیدی مورد پرستش اهالی بوده است. در دوره کروزوس شاه لیدی سکه هایی معروف به کروزئید بوجود آمد که میتوان آنرا نخستین سکه حقیقی جهان دانست. کروزوئید (كروزسی) پادشاه لیدی دو نوع سكه طلا و یک نوع سكه نقره رواج داد . نوع اول طلای خالص : استاتر ۱۷/۸ گرم ـ نیم استاتر ۰۸/۴ گرم ـ استاتر ۷۲/۲ گرم ـ استاتر ۳۶/۱ گرم ـ ۶۸/۰ گرم ـ سكه های نقره : استاتر ۸۹/۱۰ گرم ـ نیم استاتر : ۴۴/۵ گرم ـ استاتر ( ترتیه ) : ۶۳/۳ گرم ـ استاتر ( هكته ) : ۸۱/۱ گرم ـ استاتر ( همی هكته ) : ۹۰/۰ گرم . بدین ترتیب یك استاتر نقره ده گرم و هشتاد و نه صدم گرم وزن داشت و ده سكه نقره به وزن ۹۰/۱۰۸ گرم با یك استاتر طلا به وزن ۱۷/۸ گرم مبادله می شد . در روی سکه نقش شیر و گاو در حال حمله به یکدیگر و در پشت سکه چند مربع فرو رفته می باشد.
انواع سکه
سکههای زرین
چنانکه پیش از این بیان شد، نخستین بار داریوش اول مبادرت به ضرب سکههای زرین «دریک» نمود و ضرب این نوع سکهها فقط به فرمان وی صورت میگرفت و در دورههای دیگر نیز بر ضرب سکههای زرین حساسیت بیشتری وجود داشت. بهطور کلی در طول تاریخ به سبب همین محدودیت ضرب سکههای زرین و نیز به علت ارزش زیادی که این نوع سکه نسبت به دیگر سکهها داشت، در میان مردم کمتر رواج داشت و گاهی در دورهای اصلاً رایج نبوده و حتی ضرب هم نشدهاست. در کتاب «تاریخ ایران» راجع به ضرب سکههای زرین بعد از اسلام مینویسد: «ضرب مسکوک زرین درایران به معنی واقعی تا حدود ۲۲۰ قمری ظاهر نمیشود.» و «ژان شاردن» جهانگرد فرانسوی که در عصر صفویه از ایران دیدن کردهاست در سیاحت نامهاش مینویسد: «ایرانیان هیچگونه مسکوک زرین ندارند.» در دوران قاجاریه دو دسته سکههای زرین ضرب میگردید. دسته اول قطعات زرین سنگین وزن بود که به منظور خاصی ضرب میشد نظیر مصارف خصوصی خزانه و… و دسته دیگر سکههایی کوچک بود که درمیان مردم رواج داشت.
سکههای سیمین
نخستین سکههای سیمین در ایران در دوره پادشاهی داریوش اول ضرب و پخش گردید. از آن دوره تا قاجاریه سکههایی که در ایران میان مردم رواج داشت بیشتر سیمین و مسین بودهاست. شواهد بسیاری بر این مدعا در تاریخ موجود است که ذکر تمامی آن ضرورت ندارد.
بخش اعظم سکههای رایج قاجاریه را سکههای سیمین تشکیل میداد و از آنجا که در این دوره بر اساس منافع بریتانیا و برخی از کشورهای قدرتمند وقت، ارزش سیم در بازار جهانی بخصوص در آسیا رو به کاهش بود و به تبع از آن ارزش سیم در بازار ایران پیوسته پایین میآمد، این روند بر پول ایران اثر مستقیم داشت و در این رهگذر لطمه بزرگی بر پایه اقتصاد و سازمان امور مالی کشور وارد و ایران را دچار بحران شدید پولی نمود.
سکههای مسین
مس قدیمترین فلزیست که توسط بشر کشف شدهاست. استفاده انسان از این فلز به حدو شش یا هفت هزار سال پیش از میلاد میرسد. ایرانیان نیز از زمانهای بسیار دور با مس آشنا بودهاند. درباب پیشینه کاربرد این فلز در ایران نویسنده کتاب «تاریخ سکه» آوردهاست: «برای اولین بار در حدود هزاره پنجم پیش از میلاد فلز مس در ایران مورد استفاده قرار گرفت».
پیش از اسلام در ایران سکههای مسی در میان مردم رایج بوده و پس از اسلام نیز تا دوران قاجاریه و حتی مدتی از دوره پهلوی این نوع سکه نقش مهمی را در امر دادو ستد مردم دارا بودهاست. البته این سکه جزو کم بهاترین پول در جریان بوده و از آنجا که رنگ پولهای مسی پس از مدتی سیاه میشده، بدانها «پول سیاه» میگفتند و آن را در مقابل «پول سفید» به کار میبردند که منظور سکههای سیمین بودهاست.
سکههای مسی به خصوص در دوره ناصرالدین شاه و بعد از آن تا پایان سلسله قاجاریه نوسان زیادی داشت و ارزش آن نسبت به پولهای دیگر ثابت نبود و پیوسته تغییر میکرد. به همین جهت نمیتوان ارزش سکههای مسی را نسبت به دیگر سکهها تعیین نمود. بهطوریکه مدام در مناطق مختلف کشور تغییر میکردهاست. در کتاب «وقایع اتفاقیه» اعتماد السلطنه برخی از نوسانات ارزش پولهای مسی را چنین آوردهاست: «درسال ۱۲۹۶ قمری پول سیاه در شیراز و اطراف شیراز خیلی کم شدهاست» و «حال صرف پول سیاه و سفید پانزده شاهی.» و «بیشتر صدمه خلق بواسطه پول سیاه است که قریب صد هزار تومان پول سیاه در شیراز موجود است و پول سفید پیدا نمیشود صرف پول سیاه و سفید تومانی سی شاهی است[ سال ۱۳۱۱ قمری!.» و «صرف پول سیاه و سفید تومانی یک قران و سی شاهی است [ سال ۱۳۱۲ قمری!.»و «پول سیاه که حکم شده شصت شاهی که یک قران باشد [ سال ۱۳۱۷قمری!.» در کتاب «افکار اجتماعی و سیاسی» هم شاهدی از کمیابی پول سیاه در اواخر حکومت قاجاریان آوردهاست: «براثر کمیابی پول سیاه که رواج مملکت است. معاملات رعیت مسدود شدهاست.» با بررسی سکههای مسین قاجاریه و مقایسه آنها با سکههای زرین و سیمین این دوره نتایج جالب توجهی آشکار میگردد که میتوان آن موارد را اینگونه جمعبندی کرد: الف - وزن سکههای مسی غالباً بیشتر از دیگر سکه هاست. ب - در این دوره نیز مانند ادوار پیش سکههای مسی دارای تصاویر حیواناتی نظیر شیر، فیل، گوزن، طاووس، ماهی و… و نیز تصویر خورشید، ستاره و… میباشد. ج - بر بیشتر آنها به خصوص در دورههای محمد شاه و ناصرالدین شاه واژه «فلوس» ضرب شدهاست. د - در این دوران سکههای مسی را به نامهای غاز، کلوار، پاپتی، جندک، قمری، عباسی، صناری و… میخواندند.
نکته بسیار مهمی که باید از خصوصیات سکههای مسین برشمرد فراوانی این سکهها و دارا بودن نقوش حیوانات مختلف است که پیوسته توانستهاست علاقهمندان این رشته علمی را در کشف حقایق زندگی پیشینیان یاری دهد و پر مسلم است که این خود جاذبه هنری و فلکوری بسیار با ارزشی را برای سکههای مسین ایجاد نمودهاست. بانوملکزاده بیانی نیز اشارهای به نقوش سکههای مسی دارد او در کتاب «تاریخ سکه» مینویسد: «پیکر حیواناتی که بر این سکهها هست همان حیوانات زمان هخامنشیان و ساسانیان است.» نکته دیگری که از سکههای مسی میتوان بدان اشاره کرد، اینکه چون ضرب این نوع سکهها در اختیار حکمرانان محلی بودهاست این امر برای آنان یک منبع کسب درآمد کلان به حساب میآمده بدین ترتیب که به فرمان ایشان هر از گاهی به هر بهانهای که دست میداد، نظیر فرارسیدن اعیاد و جشنها و… سکههای مسی قدیم به بهای کم جمعآوری میشد و سکههای جدید الضرب به بهای بیشتر میان مردم پخش میگردید و از این طریق مابه التفاوت سکههای قدیم و جدید که سرمایه کلانی را تشکیل میداد از مردم کسب میکردند. در پایان یادآور میشود که شاردن جهانگرد فرانسوی از قول «پلینیوس» مینویسد: «نخستین کسی که در روم از مس سکه زد پادشاه سوریوس بود.
ضرب سکه در ایران
در ایران معمولاً سکه را با چکش ضرب میزدند و طریقه ضرب این گونه مسکوکات آسان بود. قرنها به این ترتیب عمل میکردند که ابتدا نقش پشت سکه را روی فلز محکمی که معمولاً از فولاد بود بهطور معکوس و منفی حکاکی میکردند و آن را در وسط سندان کار میگذاشتند و به همان طرز عیناً نقش روی سکه را نیز در سر سنبهای از فولاد حکاکی میکردند. پس از تعیین عیار مناسب فلزات و ذوب و شمش نمودن، آنها را خرد کرده، به قطر و وزن لازم به صورت قطعاتی میبریدند و آن را گداخته، به ضرب فشار چکش به صورت مسکوک در میآوردند. این نوع سکه زدن منحصر به کشور ما نبود، تقریباً در همه جای دنیا به همین شیوه عمل میشد، بعدها به صورت بسیار ابتدایی از منگنهها استفاده میکردند و پس از سال ۱۵۶۱ م با اختراع ماشین ضرب سکه در اروپا، سکههای استاندارد رواج یافت.
بر اساس نوشتهها و مدارک موجود در ایران، در زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه، سازمان اداری گستردهای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظرمعیرالممالک اداره میشود عزل و نصب حکاکان، زرکشان، ضراب باشی، ضابطان، صنعتگران، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچیک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند. دستگاههای مهم ضرابخانه عبارت بودند از:
۱- دستگاه سیاکی (گدازنده) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره.
۲- دستگاه قرص کوبی که فلزات را به شکل قرص در میآورد.
۳- دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات.
۴ - دستگاه چرخ کشی برای نوار کردن شمشها به ضخامت معین.
۵ - دستگاه قطاعی برای قطعه قطعه کردن نوار فلزات.
۶ - دستگاه کهله کوبی، فلزات قطعه شده را پهن کرده، به اندازه سکه در میآورد.
۷ - دستگاه سفیدی گری، قرصهای زر و سیم را پاک میکرد.
۸ - دستگاه تخش کنی، قرصهای کم وزن را جدا کرده، مجدداً با وزن صحیح آماده میکرد.
۹ - دستگاه سکه کنی، قرصها را سکه میکند.
در دوران افشاریه و زندیه تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم و بیش به همان صورت بود تا در سال ۱۲۸۲ هـ . ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانهای با روش جدید از فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفهای دوازده ساله، ضرابخانه جدید در سال ۱۲۹۴ هـ به دستیاری پشان، مستشار اتریشی، کار خود را آغاز نمود.
بزرگترین سکه جهان سکهای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است و مشخصات سکه عبارت است از: وزن آن بیش از هفتاد انس (انس = ۳۱ گرم و اندی) - اندازه قطر و دایره این سکه ۵/۱۴ سانتیمتر است. نوشته روی سکه «لا اله الا الله محمد رسول الله» و عبارت «ضرب دارالخلافه شاه جهانآباد ۱۰۶۴» و درحاشیه آن هم این شعر دیده میشود:
از صدق ابی بکر شد ایمان انور
اسلام قوی دست شد از عدل عمر
دین تازه شد از شرم و حیای عثمان
و ز علم علی یافت ولایت زیور
این سکه منحصربهفرد بوده و اکنون در موزه بریتانیاست.