طب سنتی ایرانی نوعی طب سنتی و گونه ای از پزشکی جایگزین است که بر اساس اخلاط چهارگانه می‌باشد.
بنیاد اساسی مزاج، بنیاد اساسی پزشکی سنتی ایران است. پزشکان قدیم با ممارست و تبحری که در شناختن مزاج‌ها داشتند، دخالت وضع مزاجی را، از موی سر تا ناخن پا در هر یک از بیماریها رصد کرده و معیار تشخیص و درمان کلیه بیماریها را، توجه به مزاج اصلی و عارضی بیماران قرار داده بودند. به علتِ همین تمرین مداوم، منشاء اختلالات و عوارض بدن را به سهولت درمی‌یافتند. در کتب طب قدیم، فصول و ابواب مفصل جداگانه‌ای در خصوص این علایم تحت عنوان سوء مزاج سرد و سوء مزاج گرم شرح داده شده‌است اما کلاسوء مزاج دو گونه است :
۱- ساده(سازج)
.۲- مادی .
به جرات می‌توان گفت: به همان سهولتی که امروز پزشکی جدید بیماری پرکاری تیروئید را تشخیص می‌دهد، آنان بی‌کفایتی‌های خفیف تیروئید را تشخیص می‌دادند. علت موفقیت پزشکان قدیم در تشخیص و درمان بیماریها، طبقه‌بندی امراض بر اساس مزاج، گرمی و سردی و به اصطلاح پزشکی جدید (ازدیاد و نقصان میزان سوخت‌وساز پایه) بود
دارو شناسی
قرابادین در پزشکی سنتی، از تمامی عناصر موجود در طبیعت اعمّ از: گیاهی، معدنی و حیوانی برای اعاده اعتدال مزاج استفاده می‌شود. رعایت حال کبد بیمار از اصول اساسی تجویز دارو است. بیماری که با غلبه یک یا چند خلط در بدن بوجود آمده است، با تخلیه و تعدیل آنها رفع خواهد شد. اخلاط موجود در بدن بیمار ممکن است بر اثر تغذیه، هوای محیط و ... نضج یافته و آماده دفع باشد یا ممکن است به شکل خام باشد، که برای دفع، باید با داروهای منضج تدارک شود.
داروهای منضج :
منضج هر خلطی داروی منضج خودش را دارد. برای خلط دم که مزاج آن گرم و تر است، منضجی لازم نیست و فصد و حجامت در زمان لزوم و بدون نضج، قابل انجام است. معمولاً برای صفرا سه روز، برای بلغم نه روز و برای سودای خالص پانزده روز باید داروی منضج استفاده شود. البته این اعداد بسته به اقلیم، فصول سال و گرمی و سردی هوا، جزوی قابل تغییر است.
داروهای مرکب داروهای مرکب با نام‌های:
۱- معجون
۲- گوارشی
۳- شراب
۴- رب
۵- قرص
۶- شیاف چشمی
۷- سرمه
۸- ایارج
۹- کفلمه
۱۰- تریاق
۱۱- حبّ
۱۲- مفرح
۱۳- سنون
۱۴- لعوق
۱۵- مربا
۱۶- مرهم
۱۷- غرغره
۱۸- طبیخ
۱۹- ماءالاصول
۲۰- قی‌آور
۲۱- مسکن
۲۲- روغن
۲۳- شیاف مقعدی
۲۴- شیاف مهبلی
۲۵- اطریفل عرضه می‌شوند
مزاج داروها :
مزاج مرکب ابن سینا توصیه‌ای اکید در تجویز دارو دارد و می‌فرماید: هرگاه بیماری با تجویز داروی تکی قابل درمان است، هرگز از چند دارو برای درمان استفاده نکن، و هرگاه چند دارو می‌توانند درمان را بر عهده گیرند، هیچوقت دست به داروهای بزرگ (معجون‌ها، ایارج‌ها) نبر.
در داروهای مرکب محاسبه مزاج مرکب از کارهای سخت به شمار می‌رود. به طور مثال : پیشگیری ، نگهداری و درمان بیماریهای روانی در
طب سنتی - مزاج شناسی :
در سبب شناسی بیماریها و ناهنجاریهای روانی سه بعد : بایوسایکوسوشیال مطرح است که
۱- بیولوژی - فیزیولوژی (جسم)- متخصص ژنتیک- فیزیولوژیست - پزشک - حکیم -متخصص طب سنتی ،
۲- سایکولوژی ( روان ) روانشناس بالینی - روانشناس سلامت- مشاور - روانپزشک،
۳-محیط ( جامعه) جامعه شناس - انسان شناس - روحانی یا عالم دینی نقش کلیدی خواهند داشت و مسلماً فرایند درمانی موفق متد و روشی بین رشته ای خواهد بود که بیمار را در ابعاد مختلف به حالت تعادل یا سلامتی برساند، اما در بعد فیزیولوژِیک -سایکولوژیک یعنی جسمانی - روانی
روان درمانگر طب سنتی ( روانشناس ) :
بر اساس تئوری کلی اخلاط به وجود آمدن بیماریهای روانی از بعد فیزیولوژیک یا بیولوژیک به دلیل افزایش یا کاهش کمی یا کیفی، یکی از اخلاط چهارگانه در کل بدن یا سیستم اعصاب مرکزی CNC می باشد که از طریق تکنیکها و مداخلات متعددی این غلبه اخلاط در بیمار بر طرف شده و به حالت تعادل یعنی سلامتی باز میگردد. در طب سنتی به جهت جایگزینی استفاده از داروهای شیمیایی که دارای عوارض جانبی منفی شدید و متعددی در بلند مدت برای بیمار هستند
از انواع تکنیکهای روان درمانی به موازات استفاده از گیاهان دارویی و اعمال یداوی چون ماساژ، حجامت، فصد و ... برای ایجاد تعادل مزاجی جسمانی و روانی استفاده می شود . از الگوی غذایی خاصی در روند بهبود بیماران روانی استفاده می گردد ، به طور مثال مصرف برخی از غذاها با تاثیر بر انتقال دهنده های عصبی مهمی چون سروتونین و نوراپینفرین باعث ایجاد علائم بالینی افسردگی می شوند از طرفی با بهم ریختگی در سیستم گوارش و ایجاد یبوست و عدم دفع ، بدن را مسموم می نمایند، داروهای گیاهی ، الگو و رژیم غذایی که با کمک علم مزاج شناسی برای هر بیمار تدوین می گردد دقیقاً با معیارهای علم سایکوفارماکولوژی یا داروشناسی روانی مطابقت دارد ، غذای شما دوای شماست و دوای شما غذای شماست ،جمله معروف از حکیم ابو علی سینا نابغه پزشکی ایرانی که کتاب قانون در طب وی تا قرنها در دانشگاه ها و آکادمی های پزشکی - روانپزشکی اروپا مرجع بوده است .
درمان بیش فعالی کودکان - افسردگی - اضطراب - وسواس - انواع فوبیا و ترسها - عدم توجه و تمرکز و ... مطالعات تطبیقی علمی و پژوهشی گسترده ای در این زمینه ها در حال انجام می باشد ...
دنیای داروسازی
دنیای داروسازی نیز در طب سنتی دارای پیچیدگیها و ظرائف مخصوص به خود است و طبق
نظر حكمای طب سنّتی، با توجه به طبع و مزاج هر دارو و طبع و مزاج هر عضوی از
بدن داورساز می تواند اجزاء داروها را طوری تركیب و چینش نماید كه حداكثر تأثیر
دارو روی عضو مورد نظر ایجاد شود و حتی سرعت اثر دارو روی عضو افزایش یابد و
سایر اعضای بدن از عوارض كمتری از دارو برخوردار شوند ـ روشهای داروسازی و طبقه
بندی داروها نیز بحث مفصلی دارد كه از اشاره به آنها صرفنظر می كنیم.
و كلام آخر اینكه تبلیغ و معرفی طب سنتی به عنوان یك مكتب طبی كارآمد به معنی
پذیرش دربست و بی چون و چرای آن نیست بلكه این جانب معتقدم كه این مكتب طبی نیز
همانند تمام مكاتب طبی محدودیتها و نواقص خود را دارا می باشد و در حال حاضر
بعضی مباحث طب سنتی (بخصوص در بعضی موارد تشریح و علل بیماریها) با یافته های
جدید طبی مغایرت دارد و ملزم به پذیرش آنها نیستیم ولی آنچه كه مسلم است این
است كه طب سنتی ما دارای اصول و مبانی فلسفی منطقی و علمی صحیحی می باشد كه
پشتوانه تجربیات علمی و عملی چندین هزار ساله را دارد كه كسی با استدلال منطقی
و علمی نتوانسته آنها را رد كند هر چند كه با مخالفتهای بدخواهان این روش طبی
به حاشیه رانده شده است و تحقیق و یادگیری پیرامون این طب دلیل بر تحجر و عقب
گرد نمی باشد همانطوریكه امروزه عده زیادی از پزشكان و بیماران در سراسر دنیا
از شیوه های درمانی طب سنتی بهره می برند.
در حال حاضر با توجه به پیشرفت دانش بشری در طب و تكنولوژی پیشرفته در این
زمینه، متاسفانه شاهد افزایش نگران كننده بیماریهایی مثل دیابت ـ فشار خون ـ
كاهش سن شیوع بیماریهای قلبی ـ عروقی هستیم و از طرفی هم شاهد مصرف روزافزون
داروهای شیمیایی در سراسر جهان هستیم كه امروزه به عنوان معضلات پزشكی برشمرده
می شوند و باید كه در این زمینه و برای حل این مشكلات از هر تلاشی دریغ ننمائیم
و به منتقدان و مخالفان طبی سنتی عرض می نمایم كه بیائیم با نقد منصفانه و
آگاهانه ضمن پالایش و پیرایش این مكتب طبی بتوانیم در یك چهارچوب علمی و تحقیقی
از مباحث علمی و عملی آن در حل مشكلات و معضلات و آلام جامعه بشری كمك بگیریم و
روزی بتوانیم تولید كننده علم باشیم كه دانش در نزد ایرانیان است و بس.
