زندگینامه بزرگمهر بختگان حکیم بزرگ ساسانی

بزرگمهر بختگان

چکیده بیوگرافی بزرگمهر بختگان

نام کامل: حکیم بزرگمهر بختگان

تاریخ تولد: ۱۸ دی ماه د ۵۱۱ سال پیش از میلاد

محل تولد: خروسان

لقب: بزرگمهر

حرفه: حکیم و وزیر

دوران زندگی: دوران ساسانیان، پادشاهی خسرو انوشیروان

زندگینامه بزرگمهر بختگان

زندگینامه بزرگمهر بختگان

بُزرگمهر بُخْتَگان در سال ۵۱۱ میلادی در شهری به نان خروسان به دنیا آمد. وی فرزند سوخرا بود که توانست به دربار پادشاهی خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی راه پیدا کند. در زبان پهلوی نام بزرگمهر به صورت وُزُرگمِهر بُختَگان تلفظ می شده و در زبان عربی از آنجایی که حرف گ وجود ندارد به صورت ابوزَرجْمِهر، بُزُرجْمهر یا بوزُرجمهر خوانده می شود. معنای اسم این حکیم آفتاب بزرگ و صاحب محبت بزرگ است. 

علاوه بر وجود نظرات گوناگون درباره بزرگمهر، اسمی از وی در آثار پیش از اسلام وجود ندارد به همین دلیل بسیاری از خاورشناسان وی را شخصیتی خیالی و افسانه ای می دانند. به طورکلی در خصوص زندگی بزرگمهر بختگان ابهامات تاریخی وجود دارد. برخی منابع او را با برزویه پزشک دربار انوشیروان یکی دانسته‌اند، اما به نظر می‌رسد با توجه به شواهد موجود، این دو شخصیت از هم متمایز باشند. آنچه مسلم است، بزرگمهر بختگان از دانش سرشاری برخوردار بوده و در زمینه‌های مختلفی چون فلسفه، نجوم، طب، ریاضیات و ادبیات تبحر داشته است.

ورود بزرگمهر بختگان به دربار پادشاهی

زمانی که انوشیروان ساسانی خوابی دید تمامی خواب گزاران را احضار کرد تا خواب وی را تعبیر کنند، اما تمامی افراد از انجام این کار بازماندند به همین دلیل انوشیروان پیکی به سراسر ایران فرستاد تا دانشمندان گوناگون را برای تعبیر این خواب فرابخواند. 

مرو خراسان که امروزه بخشی از کشور ترکمنسان است یکی از مقاصد پیک بود و از دانشمند شهر که استاد آموزشگاه جوانان آن منطقه بود درخواست کرد تا خواب خسرو انوشیروان را تعبیر کند، زمانی که دانشمند از تعبیر خواب عاجر شد یک نفر از بین شاگردان درخواست کرد تا خواب را تعبیر کند.

پیک شاگرد را که کسی جز حکیم بزرگمهر بختگان نبود؛ نزد پادشاه برد، به همین ترتیب تعبیر خواب بزرگمهر درست درآمد و وی توانست وارد دربار ساسانی شود. بزرگمهر به عنوان مشاور و وزیر شاه در شورای هفتگی سلطنتی همراه با پادشاه می شد و در جایگاهی پرافتخار می نشست. جایگاهی که به ایشان اختصاص داده می شد هم رده پادشاهان روم، چین و خزر بود. 

وزارت بزرگمهر بختگان

بزرگمهر بختگان و راز شطرنج

از جمله مهمترین اقداماتی که می توان به بزرگمهر بختگان نسبت داد؛ گشودن راز شطرنج بود که براساس داستان و روایت های فردوسی ثعالبی، راوندی و مجمل التواریخ است که ماجرای آن به چشم می خورد. زمانی که گروهی از سمت پادشاهی هند همراه با شطرنج به ایران آمدند، شرط گذاشته شد که اگر ایرانیان توانستند راز شطرنج را کشف کنند، هندیان همچنان به کشور خراج دهند. 

حکیمان هند برای آزمایش هوش حیکمان ایرانی همراه با شطرنج به وارد کشور شدند؛ بزرگمهر توانست راز را برملا کند و سپس خودش بازی نرد را اختراع کرد که باعث حیرت حکیمان هندی شد. براساس آنچه آورده شده است؛ بزرگمهر بابی را به شطرنج هندی اضافه کرد که براساس آنچه راوندی می گوید؛ چینش میدان و چگونگی حرکت مهره‌ها است. راوندی اضافه می کند شطرنج از سمت انوشیروان به قیصر روم فرستاده شد و حکیمان رومی نیز دو باب دیگر به آن اضافه کردند. 

به طورکلی بزرگمهر بختگان در دربار انوشیروان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. هوش سرشار، دانش وسیع و اندیشه‌های والای او، موجب جلب اعتماد و احترام شاهنشاه ساسانی شد. انوشیروان با مشورت با بزرگمهر بختگان در بسیاری از امور مهم کشوری و لشکری تصمیم‌گیری می‌کرد. 

یکی از مهم‌ترین اقدامات بزرگمهر بختگان در دوران وزارت، اصلاحات دیوانی و ساماندهی امور مالی کشور بود. او با تدابیر هوشمندانه، به برقراری عدالت اجتماعی و رونق اقتصادی ایران در آن دوره کمک شایانی کرد.

آثار بزرگمهر بختگان

اولین اثری که می توان به بزرگمهر بختگان نسبت داد؛ ایادگار وزرگمهر بختگان یا پندنامهٔ بزرگمهر بختگان است. این اثر خطاب به نوشین روان و با زبان پهلوی نوشته شده که دارای ۱۴۲۵ کلمه است که در سال ۱۸۸۵ به دستور پشوتن بهرام سنجانا به چاپ رسید. 

برگردان فارسی این اثر با نام یادگار بزرگمهر در سال ۱۳۳۸ در ۲۶۴ بند در نشریه دانشکده ادبیات تبریز چاپ شد. درنهایت در سال ۱۳۵۰ متن فارسی و برگردان انگلیسی این اثر به اسم اندرزنامه بزرگمهر از سمت فرهاد آبادانی در اصفهان چاپ شد. 

شیوه پنددهی این اثر با شیوه پنددهی بزرگمهر به انوشیروان در شاهنامه همخوانی وجود دارد، به همین دلیل اعتقاد بر این است که این اثر از منابع فارسی آمده است. این اثر دارای اصول رفتاری و تربیتی است که از جمله آنها می توان به آداب نیک در گفتگو، تعالی‌جویی، کردار جوانمردانه، راستی و درستی، پرهیز از سستی و تنبلی، دانش‌اندوزی و... اشاره کرد، همه این موارد در یک یا دو جمله و گاهی در یک عبارت بیان می شوند. 

اثر دوم رساله مادیگان شترنگ یا وزارشن چترنگ است که گزارشی از بازی شطرنج را روایت می کند و در سال ۱۳۴۷ توسط محمدتقی بهار به فارسی ترجمه و سپس چاپ شد. 

ظفرنامه یکی دیگر از آثاری است که به بزرگمهر بختگان نسبت داده می شود. حاجی خلیفه در روایتی نه چندان محکم بیان می کند که این رساله توسط ابن سینا به زبان فارسی برگردانده شده است، این درحالی است که سبک نگارش آن با سبک نثر فارسی ابن سینا همخوانی ندارد. پند و اندرزهای آورده شده در این اثر مانند آنچه در ایادگار وزرگمهر بختگان یکسان است و تفاوت های اندکی دارند، این موضوع برای اندرزهایی که در جاویدان خرد ابن مسکویه به بزرگمهر نسبت داده شده، نیز صدق می کند.

متن این اثر در سال ۱۸۸۳ برای اولین بار توسط شارل شفر  در فرانسه منتشر شد و سپس در سال ۱۳۰۹ به وسیله کاظم رجوی در تبریز و سپس‌تر به‌دست مهدی بیانی و در سال ۱۳۴۸ نیز از سوی غلامحسین صدیقی در تهران به چاپ رسید. 

اثر دیگری که از بزرگمهر دانسته شده، «باب برزویهٔ طبیب» در دیباچهٔ کلیله و دمنه است. 

بزرگمهر بختگان در دربار ساسانی

درگذشت بزرگمهر بختگان

در آثار نویسندگان دوره اسلامی می توان نشانه هایی از توجه و شیفتگی را نسبت به بزرگمهر بختگان مشاهده کرد که از جمله آنها می توان به خواجه نظام‌الملک اشاره کرد که در سیاست‌نامه زندگانی بزرگمهر را تا پس از سقوط ساسانیان آورده یا غزالی که در نصیحةالملوک داستان گسیل فرستاده از سوی بزرگمهر به نزد عمر برای آگاهی از شخصیت و منش وی، نوشته است. با این وجود نتیجه این ناهمگونی در روایات آورده شده درباره بزرگمهر می تواند یکی از دلایل اصلی افسانه شمردن بزرگمهر باشد که از طریف نویسندگان معاصر غربی به آن اشاره شده است، البته پیوند بین بزرگمهر و انوشیروان در تاریخ ایران و ادبیات فارسی بعد از اسلام قابل انکار نیست. 

درخصوص درگذشت بزرگمهر در منابع فارسی و عربی دوره اسلامی نظراتی بیان شده است اما برخی از آنها مانند فردوسی، ثعالبی، دینوری، ابن اسفندیار و نویسندهٔ ناشناس مجمل‌التواریخ از مرگ بزرگمهر چیزی نیاورده اند. 

برخی دیگر از نویسندگان دلیل درگذشت بزرگمهر را اعدام ایشان به دنبال تغییر مذهب می دانند. بیهقی در تاریخ بیهقی و طرطوشی در سراج‌الملوک گزارشی از مثله کردن یا گردن زدن بزرگمهر آورده اند که دلیل آن به گرایش مسیحیتش برمی گردد، مسعودی در روایتی دیگر دلیل اعدام را گرایش بزرگمهر به مانویت عنوان می کند. 

نقطه اصلی که سبب می شود گمان ها به سمت تغییر مذهب و گردن زدن بزرگمهر حرکت کند، به دو گزارش برمی گردد، که شامل موارد زیر هستند:

نخست گزارش مسعودی دربارهٔ اعدام بزرگمهر در پادشاهی خسرو پرویز پس از نبرد او با بهرام چوبین است که این روایت با گزارش‌های تاریخی همخوانی ندارد.

دوم گزارش زین‌العابدین شیروانی است که می‌گوید در کتابی از برزوی اصفهانی؛ از شاگردان بزرگمهر، چنین آمده که بزرگمهر بر آیین فریدون و آموزه‌های کیخسرو بوده و کیش زرتشت، که دین رسمی روزگار ساسانی بوده، را پاس نمی‌داشته‌ است.

مجسمه یادبود بزرگمهر بختگان

سخن پایانی درباره بزرگمهر بختگان

بزرگمهر بختگان شخصیتی برجسته و تاثیرگذار در تاریخ و فرهنگ ایران باستان است. او حکیمی فرزانه، سیاستمداری کاردان و وزیری توانمند بود که در دوران حکومت خسرو انوشیروان ساسانی در قرن ششم میلادی درخشید. خدمات و دستاوردهای بزرگمهر بختگان برای ایران باستان، او را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ این سرزمین معرفی می‌کند.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش