ابن هیثم دانشمند فیزیک نور

ابن هیثم

یکی از دانشمندان در دوران طلایی اسلام که در زمینه ریاضی‌دان، اخترشناس، و فیزیک‌دان فعالیت داشت؛ ابن هیثم بوده است. او عرب تبار است و به عنوان پدر نورشناسی مدرن شناخته می شود. در ادامه این مطلب سرپوش به زندگینامه این دانشمند مشهور خواهیم پرداخت.

چکیده ای از زندگینامه ابن هیثم:

نام کامل: ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری

تاریخ تولد: ۳۵۴ هجری قمری

محل تولد: بصره

زمینه فعالیت: ریاضی‌دان، اخترشناس، فیزیک‌دان، فلسفه، الهیات و پزشکی

درگذشت: ۴۳۰

آرامگاه: قاهره

بیوگرافی ابن هیثم

زندگینامه ابن هیثم:

ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری در ۳۵۴ هجری قمری در بصره به دنیا آمد. وی یکی از بزرگترین ریاضی دانان و بدون شک بهترین فیزیکدان مسلمان عرب یا ایرانی بود. این دانشمند با نام این هیثم معروف می باشد و به عنوان اولین دانشمند فیزیک نور در جهان شناخته می شود. او در زمینه شناخت نور، قانون‌های شکست و بازتاب آن نقش مهمی داشته است، از طرفی در علومی مانند نجوم، هندسه، چشم پزشکی، و رفع اپتیکی مشکلات چشمی دستی بر آتش داشته است.

ابن هيثم به زبان عربى مسلط بود و خطى خوش داشت. کتاب‌هایى كه وى استنساخ مى‌كرد، گذشته از خط خوش، از دقت علمى بسيار نيز برخوردار بود و طالبان این کتاب‌ها مبالغ زيادى در ازاى آن مى‌پرداختند.

باوجود شهرتی که این دانشمند داشته است، اطلاعات چندانی درباره دوران های مختلف زندگی، استادان به طورکلی تحصیلات او در دسترس نیست. آنچه درخصوص زندگینامه ایشان وجود دارد روایاتی است که حدود سه قرن پیش نقل شده اند.

نوشته های ابن هیثم

تحصیلات ابن هیثم:

ابن هیثم با مشاهده اختلافاتی که در بین مردم وجود داشت، تصمیم گرفت بعد از تحصيل علوم طبيعى در مسیر رسیدن به حقیقت به علوم فلسفی بپردازد.

شيخ علم‌الدين قيصر بن ابى‌القاسم مهندس روایت می کند؛ ابن هیثم در بصره که در آن زمان تحت فرمان آل بویه عراق بوده است؛ شغلی دیوانی داشته است و سپس به وزارت بصره گماشته می شود، اما از آنجایی که علم را به کارهای دیگر ترجیح می داده است خود را جنون می زند تا او را از منصب خود عزل کنند. بعد از این موضوع هم راهی مصر می شود.

بر اساس آنچه قفطى عنوان می کند؛ سفر ابن هیثم به مصر با تشویق و وعده های فرمانرواى مصر؛ الحاكم فاطمى صورت گرفته است. البته این موضوع هم دور از انتظار نیست که ابن هیثم جهت اجراى طرح خود برای تنظيم آب نيل و برخوردارى از كرم الحاكم این سفر را انجام داده باشد.

قطفی می گوید پادشاه با اطلاع از طرح ابن هیثم، بودجه ای را برای او ارسال کرد. ابن هیثم خود را به آن دیار رساند، پادشاه هم برای استقبال این دانشمند راهی شد. اندکی بعد از این سفر ابن هیثم همراه با گروهی از مهندسان برای بررسی نیل و مجراى آن در بخش مرتفع جنوب مصر راهی شدند.

بعد از مشاهده آثار و ابنيه‌اى مصریان که بر اساس طرح های دقیق هندسی ساخته شده بودند، متوجه شد که اگر طرح مدنظرش قابل اجرا بود، مصریان فرهیخته قبل از او به اجرای آن دست می زدند، به همین دلیل ناکامی خود را به خلیفه ابراز کرد که گویا خلیفه نیز واکنش تندی نشان نداده است، اما آنچنان عصبانی شده بود که به جای گماشتن ابن هیثم در کنار بزرگانی نظیر ابن یونس در دارالحکمه قاهره به شغل های دیوانی گماشته است.

ابن هیثم با ترس از این پادشاه به شغل دیوانی تن داد، اما برای رهایی از آن تصمیم گرفت بار دیگر خود را به جنون بزند، به همین دلیل خلیفه اموال ابن هیثم را مصادره کرد، کسی را برای مراقبت از او گماشت و این دانشمند را در خانه خود محبوس کرد.

با درگذشت خلیفه در سل ۴۱۱ قمری، ابن هیثم نیز از تظاهر به جنون دست کشید، آزاد شد و اموال خود را نیز پس گرفت. بعد از این ماجرا در مکانی نزدیک به قاهره اقامت پیدا کرد و بقیه عمرش را به تدریس و تالیف آثار خود پرداخت.

ابن هیثم,زندگینامه ابن هیثم,تحصیلات ابن هیثم

ابن هیثم؛ دانشمند فیزیک نور

بیهقی عقیده دارد، ابن هیثم رساله ای درخصوص تنظیم آب نیل نوشته است و سپس به مصر می رود، اما حاکم از همان ابتدای ورود و بررسی طرحش آن را کم فایده و پرهزینه می نامند. ابن هیثم نیز از ترس خلیفه شبانه به سمت شام فرار می کند تا به خدمت یکی از فرمانروایان آن دیار برود. با وجود بخشش هایی که این حاکم داشت، به مقدار اندکی قناعت کرد و یکسره به کارهای علمی پرداخت.

شهرزوری بعد از تکرار سخنان بیهقی روایت دیگری را نقل می کند که بر اساس آن ابن هیثم ابتدا در شام زندگی می کرده است و بعد از آنجا به مصر می رود. از طرفی به نظر نمی رسد که ابن هیثم تمام عمر خود را تا زمان مرگ الحاکم در قاهره مانده باشد، این موضوع از پاسخی که به یک سوال هندسی در ۴۱۸ در بغداد داده است مشخص می شود، در نتیجه او حداقل تا آن سال در بغداد بوده است ولی مجددا به مصر برگشته است، زیرا قاضى ابوزيد عبدالرحمن بن عيسى وی را در سال ۴۳۰ در آن دیار مشاهده کرده بود.

روش علمی ابن هیثم:

ابن هیثم به عنوان اولین دانشمندی در عصر خود شناخته می شود که برای بررسی تئوری هایش از شواهد علمی استفاده می کند، زیرا در آن دوران فیزیک همانند علم فلسفه با تجربه های علمی همراه نبوده است. او اولین دانشمندی است که ضرورت وجود شواهد تجربی برای پذیرش یک تئوری را عنوان کرد، در حقیقت کتاب اپتیک وی نقد کتاب المجسطی بطلمیوس بود.

این کتاب بعد از هزارسال به عنوان منبعی توسط استادان این علم تدریس و معرفی می‌شود. بعضی از مورخان این علم باور دارند؛ قانون اِسنل در اپتیک در حقیقت از تحقیقات ابن سهل و ابن هیثم نشات گرفته است.

اختراع ذره بین توسط ابن هیثم:

ابن هیثم اولین کسی است که ذره بین را اختراع کرده است، این شیء در نهایت منجر به اختراع عینک توسط راجر بیکن شده است، زیرا این دانشمند آثار ابن هیثم را مطالعه می کرده است.

ابن هیثم,زندگینامه ابن هیثم,آثار ابن هیثم

اختراع ذره بین توسط ابن هیثم

اتاق تاریک و ابن هیثم:

شرح اصول اتاقک تاریک و اختراع ذره بین از کارهای برجسته این دانشمند است، این موضوع در نهایت منجر به ساخت دوربین عکاسی شد.

برای بررسی خورشید گرفتگی ابزاری به نام جعبه تاریک اختراع کرده است، در زمان جنگ های صلیبی این بزار به اروپا انتقال پیدا کرد. اتاقک تاریک عبارت اند از اتاقکی که فقط بر روی یکی از سطوح آن روزنه‌ای ریز، وجود داشت، زمانی که نور از روزنه عبور می کرد تصویر نسبتا واضحی به صورت وارونه روی سطح مقابل شکل می گرفت.

اتاقک تاریک به شدت توجه نگارگران را به خود جلب کرد، همه نگارگران به خصوص افراد ایتالیایی سده ۱۶ از این وسیله برای طراحی دقیق چشم‌اندازها و دیدن دورنمایی صحیح استفاده می کردند. به این صورت که کاغذی را بر روی سطح مقابل روزنه قرار می‌دادند و صویر شکل گرفته را نقاشی می کردند، این تصاویر بسیار واقعی و از ژرفانمایی (پرسپکتیو) صحیحی برخوردار بود.

ابن هیثم,زندگینامه ابن هیثم,ابن هیثم فیزیک دان

اختراع اتاق تاریک توسط ابن هیثم

وفات ابن هیثم:

از تاریخ دقیق درگذشت این دانشمند اطلاعاتی در دست نیست، بیشتر نویسندگان مرگ وی را حدود سال ۴۳۰ قمری یا بعد از آن در قاهره می دانند، بر اساس آنچه بیهقی عنوان می کند به دنبال بیماری سختش عمرش تمام شد، خودش روبروی کعبه خوابید، ذکر حق را گفت تمام کرد.

ابن هیثم در رياضيات و نورشناسى، كلام، مابعدالطبيعه، منطق، اخلاق، ادب و موسيقى دستی بر آتش داشت و به خصوص در قوانين نظرى و امور كلى پزشكى حرفی برای گفتن داشت. ابن هیثم به طبابت نپرداخت و بيهقى او را بطلمیوس ثانى لقب داده و از زهد ديندارى او ياد كرده است.

شاگردان ابن هیثم:

از بین شاگردانی که ابن هیثم در طول سال هایی که به تدریس می پرداخت به دست آورد دو نفر را می شناسیم؛ ابوالوفاء مبشر بن فاتك که دانشمندی مشهور مصری بود و نزد ابن هیثم به تحصیل ریاضیات ادامه داد و دیگر شاگرد او به نام سرخاب (سهراب) شناخته می شود و یکى از بزرگان سمنان بود که به مدت سه سال نزد ابن هیثم شاگردی کرد و استاد هر ماه صد دينار از او مى‌گرفت، اما چون درس به انجام رسيد، ابن هيثم همه آنچه را كه گرفته بود، به سرخاب باز پس داد و يادآور شد كه مراد او از این كار، آزمايش خلوص شاگرد در دانش‌اندوزى بوده است.