ازرقی هروی شاعر مشهور قرن پنجم

ازرقی هروی

چکیده ای از زندگینامه ازرقی هروی:

نام کامل: شرف الزمان ابوالمحاسن زین الدین ابوبکر جعفربن اسمعیل وزاق هروی

تاریخ تولد: قرن پنجم

محل تولد: هرات

حرفه: شاعر پارسی گو

درگذشت: ۴۶۵ هجری قمری

اثر: کتاب سندباد یا قسمتی از آن

زندگینامه ازرقی هروی:

شرف الزمان ابوالمحاسن زین الدین ابوبکر جعفربن اسمعیل وزاق هروی متخلص به ارزقی در سده پنجم هجری می زیسته است و در سال ۴۶۵ هجری قمری نیز از دنیا رفته است.

این شاعر پارسی گو در دوره یکی از حاکمان خراسان به نام شمس الدوله پسر آلب ارسلان زندگی می کرده و اشعاری را نیز در وصف او آورده است. او در درباره سلجوقیان هرات زندگی خود را گذراند و بخشی از مهمترین توصیفات طبیعت به زبان فارسی توسط این شاعر آورده شده اند. 

این شاعر بیشتر سال های عمرش را در هرات زندگی می کرد به همین دلیل بیشتر سروده هایش در وصف شاهزادگان سلجوقی به خصوص شمس الدوله طغانشاه و امیرانشاه بن قارود و امیر سعدالملک ابوعلی حسن امیر غور و غرجستان آمده اند. 

اسماعیل وراق هروی پدر ارزقی بوده است که در طوس به کتاب فروشی مشغولیت داشته، از او اشعاری مختصر و استوار در توصیف خواجه عبدالله انصاری باقی مانده است.

سبک شعر ازرقی هروی:

سبک شعر ازرقی خراسانی می باشد، از او قصیده های پراکنده ای برجای مانده اند که همه آنها در دفتری گردآوری شدند. بر اساس آنچه کارشناسان عنوان می کنند سبک شعری ازرقی طلیعه خروج از سبک شعر خراسانی و زمینه ساز به وجود آمدن سبک شعر عراقی می باشد. 

سروده های این شاعر برپایه آرایه می باشد و زبان اشعارش کمی دشوار است، بر اساس آنچه بدیع الزمان فروزانفر عنوان می کند: ” ازرقی در طریقه شعر ، گرد سبک عنصری می گردد و به جواب قصیده هایش نظر دارد. شعر او از معانی علمی به خصوص ریاضی خالی نیست” .

برخی عقیده دارند کتاب سندباد یا بخشی از آن متعلق به ازرقی می باشد و توسط این شاعر به نظم درآورده شده است. 

با وجودی که سبک شاعری ازرقی به اسلوب عنصری و همچنین فرخی نزدیک است و قصایدی را نیز در توصیف آنها آورده است، اما مسامین و تعبیرات او به شیوۀ ابوالفرج رونی تازه و بدیع و گاه دور از ذهن هستند، شاید همین موضوع سبب شده است که در سخنرانی هایش گاهی خود را برتر از عنصری معرفی می کند. 

بر اساس آنچه به نظر می رسد ازرقی نسخه کاملی از دیوان عنصری را در اختیار داشته است و مضامین این شاعر برگرفته از او می باشد که در نسخه های کنونی دیوان عنصری اثری دیده نمی شود. با وجود این موضوعات زبان و شیوه بیان ازرقی نسبت به عنصری بسیار متفاوت می باشد. 

با وجودی که ازرقی در اسلوب شعری فارسی تغییری ایجاد نکرد اما سروده هایش زمینه پدید آمدن سبک عراقی را رقم زد، بر اساس همین موضوع شیوه بیان او را می توان حدفاصل دو سبک خراسانی و عراقی معرفی کرد. 

آن چیزی که اشعار ازرقی را میان اشعار پیشینیان و هم عصرهایش برجسته می کند؛ آفرینش مضامین، ترکیبات و تشبیهات تازه و شگفت ‌انگیز می باشد. دیوان او مشحون از اضافات تشبیهی و استعاری نو ساخته‌ای چون سپه سالار دریا، اسب باد، گلاب دیدۀ ابر و جز آنهاست.

این شاعر برای ساختن تشبیهات در مسیری به غیر از پیشینیان خود حرکت کرده است، به طوری که تشبیحات محسوس به محسوس را کنرا گذاشته و از تشبیهات محسوس به معقول استفاده می کند. همین خلاقیت در تصویرسازی سبب شده است برخی افراد مانند رشید و طواط بر وی خرده بگیرند. 

رشید وطواط درباره این موضوع می گوید: «اهل روزگار از قلت معرفت ایشان به تشبیهات ازرقی مفتون و متعجب شده‌اند» در مقابل عوفی تشبیهات این شاعر را ستوده است و دیوان او را سراسر «عجیب و غریب» معرفی می کند. یکی دیگر از شاعرانی که ارزقی را تضمین می کند انوری است. 

ازرقی گاهی بدیهه سرایی هم می کند؛ برای همین موضوع می توان به رباعی فی‌البداهۀ در مجلس طغانشاه اشاره کرد که شهرت بسیار زیادی پیدا کرد. ازرقی برای ساهتن برخی ترکیبات و تشبیهات از نجوم و ریاضیات استفاده می کرد. 

درباره ازرقی هروی

دیوان شعر ازرقی هروی:

دیوان شعری ازرقی توسط سعید نفیسی تصحیح شده است و در مرداد ۱۳۳۶ در انتشارات زوار به چاپ رسیده است. این دیوان دارای ۶۷ قصیده، ۹ قطعه و ۱۰۸ رباعی است. 

به طورکلی دیوان گردآوری شده ازرقی دارای ۲۶۴۷ بیت می باشد که با مقدمه ای ۱۶ صفحه ای درخصوص احوال ، زندگی شعر و ممدوحان او و معرفی نسخه های در دسترس سعید نفیسی برای تصحیح و گردآوری اشعار آغاز می شود. 

دیوان شعری ازرقی ۱۱ صفحه اصلی دارد و ۱۶ صفحه مقدمه، همچنین بر اساس ۵ تذکره و ۶ نسخه خطی گردآوری می شود. 

بیشتر این نسخه های به غیر از نسخه دیوان انوری که مربوط به قرن نهم می باشد در حاشیه آن از دیوان ازرقی ، اشعاری آمده ، سایر نسخ متعلق به قرن ۱۱ می باشند، همچنین ۲ نسخه هم مربوط به قرن ۱۳ می باشد. 

علی عبدالرسولی نیز در همان سال با خط خودش دیوانی از این شاعر در ۱۳۱ متن و ۹ صفحه بدون مقدمه و اشاره به نسخ در دسترس در انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسانده است.

ازرقی شاعری کم گوی بود و شمار ابیاتش در دیوان مصحح نفیسی ۶۷۴‘۲ بیت است. نفیسی در انتساب برخی از ابیات این مجموعه به ازرقی، کمی تردید داشته است. دیوان ازرقی چون دیوان بسیاری از شعرای آن دوره فاقد غزل و دارای ۱۰۸ رباعی است.

افزون بر دیوان شعر ازرقی دو منظومۀ دیگر به نامهای سندبادنامه و الفیه و شلفیه را هم به ازرقی نسبت می دهند، به طوری که او به خودش در دیوان اشعار اشاره کرده است. سندباد نامه به درخواست طغانشاه به نظم درآورده شده است، این کتاب به سبک کلیله و دمنه و مرزبان نامه نوشته شده است و موضوعش آیین کشورداری همراه با نکات اخلاقی است.

اصل این کتاب به زبان هندی بوده است، بعد از آن به زبان پهلوی، سریانی، یونانی، عبری، لاتین، عربی و زبانهای دیگر ترجمه شده است. 

با وجود این تفاسیر احتمال اینکه این مجموعه در ایران در سده‌های نخستین میلادی (چون هزار افسانۀ پهلوی) از گردآوری داستانهای هندی و غیرهندی نیز ترتیب یافته باشد، وجود دارد. ازرقی در نظم این کتاب از ترجمۀ پارسی آن که قنارزی (یا قناوزی) به فرمان امیرنوح سامانی انجام داده است، بهره گرفته. 

الیفه نویسی از قبل پیشتر از دوره ازرقی معمول بوده است، به طوری که ندیم در الفهرست از کتابهایی به همین عنوان نام برده است. ازرقی این منظومه را به طغانشاه تقدیم کرده است. 

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش