مقصران کشتن آن ٢٦ دقیقه طلایی

هنوز پنجمین روز ‌سال ۹۸ به نیمه نرسیده بود که آسمان شیراز سیاه شد و قطره‌های باران شلاقی زمین را خیس کرد و تنها ۱۵ دقیقه بعد سیلی کم‌سابقه دروازه قرآن را گرفت؛ بارش سیل‌آسا درست ساعت ۱۱ و ۳۳دقیقه آغاز شد و ۱۵ دقیقه بعد دیگر خبری از آن باران دم‌ اسبی نبود اما همین زمان کم برای تلخ‌شدن کام ایرانیان در بهار طبیعت کافی بود؛ هر چند حالا نتایج کارشناسی نشان می‌دهد که پس از پایان بارش و تا رسیدن سیلاب به دروازه قرآن، مسئولان ٢٦ دقیقه فرصت داشتند اما این زمان طلایی به‌راحتی از دست رفت. ٢٦میلی‌متر باران ۲۱ ایرانی را در دروازه قرآن شیراز نقش بر زمین کرد و جانشان را گرفت، ۱۶۴ نفر مصدوم شدند و به صدها خودرو هم خسارات فراوان زد تا بلافاصله تلاش برای پیداکردن مقصران آغاز شود. عصر همان روزِ سیاه شیراز و در حالی ‌که هنوز جسد تعدادی از جانباختگان روی زمین مانده بود، دادستان عمومی و انقلاب به دروازه قرآن رفت و همانجا اعلام کرد که «برای سهل‌انگاران سیل پرونده تشکیل خواهد شد». او برای آن‌که نشان دهد تصمیم برخورد با مخالفان جدی است از «تعیین قاضی ویژه در دادسرای شیراز» برای بررسی این موضوع هم خبر داد. در سمت دیگر هم مدیران پیشین شهر شیراز فضا را برای انتقاد از جایگزینان خود مناسب دیدند و موجی از حمله به نحوه مدیریت این سیل آغاز شد. شورا و مدیران شهری اما به دفاع از عملکرد خود پرداختند و علاوه‌بر این کمیته‌ای برای بررسی دقیق این حادثه در شورای شهر شیراز تشکیل شد تا حقیقت ماجرا را مشخص کنند. این کمیته حقیقت‌یاب در همان تعطیلات نوروز جلسات خود را آغاز کرد و این در حالی‌ بود که در استانداری این استان هم کمیته‌ای مشابه فعالیت خود را شروع کرده بود. اکنون و بیش از دو هفته پس از آن روز مرگبار حالا تا اندازه‌ای ابعاد مبهم سیل آشکار شده و بحث‌ها به سمت درس‌گرفتن از این بلای طبیعی رفته است.

آیا باران ۵فروردین شیراز بی‌سابقه بود؟

اولین روز کاری ‌سال ۹۸ یعنی دوشنبه، ۵ فرودین با بارش‌های پراکنده در شیراز آغاز شد؛ هر چند که از روزها قبل سازمان هواشناسی  باران شدید و سیل را پیش‌بینی کرده بود. تا ساعت ۱۱ ونیم هم شهر شرایط عادی خود را طی می‌کرد اما ناگهان ریزش باران شکل و شمایل متفاوتی به خود گرفت و بعد از ۱۵ دقیقه، آب ارتفاعات به سمت دروازه قرآن جاری شد. این باران اگر چه شدید اما بی‌سابقه نبود و در سال‌های گذشته چندین‌بار چنین حجمی از بارش در شیراز اتفاق افتاده بود. اطلاعات هواشناسی نشان می‌دهد که در این روز میزان باران ٢٦ و ٩ صدم میلی‌متر بود که ١٨‌وچهاردهم میلی‌متر از آن ظرف مدت ١٥ دقیقه یعنی از ساعت ١١ و ٣٣ دقیقه تا ١١ و ٤٨ دقیقه اتفاق افتاده بود. بارش ۲۶ میلی‌متری در نوروز ۹۸ تنها مختص شیراز نبود و بسیاری دیگر از شهرها و مناطق ایران میزان بارشی چندین برابر این عدد را تجربه کرده بودند اما چنین تلفاتی نداشتند؛ به‌ عنوان مثال در همان پنجمین روز فروردین، میزان بارندگی پلدختر در استان لرستان، ۱۰۸ میلی‌متر بود که بیش از ۴ برابر میزان بارندگی در شیراز است. این اطلاعات هواشناسی نشان می‌دهد که میزان بارندگی ۵ فروردین شیراز کم‌سابقه نبود و در همین روز بسیاری از مناطق ایران بارش بیشتری را تجربه کردند و حتی خود شیرازی‌ها هم پیش از این بارندگی‌های شدیدتری را دیده بودند.

چرا بارندگی ۲۶میلی‌متری ۲۱نفر را کشت؟

اطلاعات موجود نشان می‌دهد که اگر چه باران روز حادثه‌ساز شیراز بیشتر از حد عادی بود، اما میزان بارش کم‌سابقه‌ هم نبود و همین موضوع این بحث را مطرح کرد که چرا این بارش منجر به چنین سیلی با این همه کشته، مصدوم و خسارات مالی شد. اصلی‌ترین دلیل مطرح‌شده تاکنون به نبود مسیر درستی برای هدایت این سیلاب یعنی پرشدن دره سیلاب‌های شیراز و تبدیل آن به جاده برمی‌گردد. تا همین چند‌ سال پیش در کنار دروازه قرآن شیراز در ورودی اصلی شهر و در میان این بنای قدیمی و تپه نزدیک به آن همیشه خندق یا دره‌‌ای وجود داشت که مسیر سیلاب‌های فصلی بوده و به «تنگِ الله‌اکبر» شهرت داشت. این دره اما در سال‌های گذشته و توسط مدیریت شهری شیراز تبدیل به مسیر عبور و مرور خودروها شده است. این اتفاق حدود ۱۵‌سال پیش و در‌ سال ۸۲ رخ داده است که نه تنها مسیر عبور سیلاب را کاهش داده بلکه باعث شدت‌یافتن سیلاب ورودی به شهر شده است. علاوه‌براین در روز حادثه رودخانه «آب زنگی» در بالادست دروزاه قرآن طغیان کرد و پس از وصل‌شدن به آب راه‌افتاده از ارتفاعات در دره اطراف دروازه قرآن جاری شد. مسیر در نظرگرفته‌شده برای این سیلاب در کنار نامناسب‌بودن، لایروبی هم نشده بود تا آب به‌سرعت و با شدت طغیان کند و وارد جاده شود. شهرداری شیراز هم در سال‌های گذشته در دره معروف به «رودخانه خشک» ساخت‌وسازهایی داشته که این موارد هم در شدت‌یافتن سیل بی‌تاثیر نبوده است. این اطلاعات نشان می‌دهد که بخشی از عوامل این همه تلفات بارندگی ۵ فروردین شیراز و راه‌افتادن سیل به ضعف مدیریت البته نه در یک دوره خاص که در چند‌ سال گذشته برمی‌گردد. همه این دستکاری‌ها در مسیر سیلاب بالادست دروازه قرآن در حالی صورت گرفت که همواره و در دهه‌های گذشته این دره سیل‌های فراوانی را به خود دیده و حتی بعد از این تغییرات هم دست‌کم دو بار شاهد سیل بوده است.

با یک کارگر و بیل می‌شد جلوی سیل را گرفت؟

ویرانه‌های این سیل اما فضا را برای تاخت‌وتاز مدیران دیروز و منتقدان امروز فراهم کرده و آنها ضعف مدیریت را عامل اساسی این همه تلفات و خسارات می‌دانند؛ هر چند که با پاسخ اصلاح‌طلبان هم روبه‌رو شده‌اند. در اولین گام و در حالی ‌که هنوز اجساد تعدادی از جانباختگان پیدا نشده بود، شهردار پیشین شیراز ادعا کرد که با یک کارگر و بیل هم می‌شد جلوی این سیل را گرفت. «علی‌رضا پاک‌‌فطرت» در این‌باره به رسانه‌های محلی گفت: «عد‌‌‌ه‌‌ای فکر می‌‌کرد‌‌‌ند‌‌‌ د‌‌‌ر شهرد‌‌‌اری پول سنگینی وجود‌‌‌ د‌‌‌ارد‌‌‌، لذا می‌آیند‌‌‌ مانوری می‌د‌‌‌هند‌‌‌ و هر کاری بخواهند‌‌‌ می‌کنند‌‌‌، اما نمی‌‌د‌‌‌انستند‌‌‌ د‌‌‌ر شهرد‌‌‌اری بزنگاه‌‌هایی است که اگر کار نکنید‌‌‌، مشکلاتی به وجود‌‌‌ می‌آورد‌‌‌.» او هم مانند بسیاری دیگر از منتقدان امروز مدیران شهری شیراز معتقد است که بارندگی شیراز آن‌قدر نبود که چنین خساراتی به بار بیاورد: «از نظر بند‌‌‌ه سیلی د‌‌‌ر شیراز نیامد‌‌‌ه؛ یعنی د‌‌‌ر مقایسه با بارند‌‌‌گی ٢٥٠ میلی‌متری خوزستان و شهر‌های د‌‌‌یگر، ١٦ میلی‌‌متر باران را نمی‌‌توان سیل به‌ حساب آورد‌‌‌، حال با خسارت به بار آمد‌‌‌ه معلوم می‌‌شود‌‌‌ که نقاط حساس شهر کنترل نشد‌‌‌ه است.» شهردار پیشین شیراز عامل اصلی این سیل را ضعف مدیریت و ناکارآمدی شهرداری در دو‌ سال گذشته دانسته است: «د‌‌‌ر حاد‌‌‌ثه د‌‌‌روازه قرآن شیراز اگر یک بیل مکانیکی بوم ‌بلند‌‌‌ آن‌جا مستقر بود‌‌‌ که ضایعات را جمع می‌کرد‌‌‌، مطمئنا آب پس نمی‌‌زد‌‌‌ که د‌‌‌ر مد‌‌‌ت ٧ د‌‌‌قیقه د‌‌‌ر خیابان جاری‌ شد‌‌‌ه و این‌ همه خسارت به بار آورد‌‌‌؛ یا د‌‌‌ر محله سعد‌‌‌یه خیابانی به نام ٢٤ متری فهند‌‌‌ژ را می‌‌ساختیم و زمانی که بند‌‌‌ه از شهرد‌‌‌اری رفتم ٨٠‌درصد کار خیابان تمام‌ شد‌‌‌ه بود‌‌‌ و مقد‌‌‌اری کمی از تملک‌‌ها ماند‌‌‌ه بود‌‌‌ که قابل‌ حل بود‌‌‌.» دلایل سیل شیراز از نگاه کمیته استانداری بلافاصله پس از فرونشستن سیل شیراز، کمیته‌های حقیقت‌یاب نهادها و سازمان‌های مختلف کار خود را آغاز کردند.

استانداری فارس هم کارگروهی تشکیل داد که نتیجه آن ۱۸ فروردین منتشر شد و هفت دلیل اصلی را عامل این سیل دانست. این کارگروه که متشکل از دفتر فنی استانداری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، شرکت آب منطقه‌ای، اداره کل منابع طبیعی، اداره کل مدیریت بحران استانداری، شهرداری شیراز، کانون کارشناسان رسمی دادگستری و سازمان نظام مهندسی ساختمان فارس بود، عوامل سیل را این ۷ مورد بیان کرد:   

- تناسب نداشتن حجم سیلاب و ظرفیت کانال احداثی: ظرفیت آبگیری کانال احداثی در دروازه قرآن در شرایط ایده‌آل و بدون مسدود شدن مسیر آن بین ١٢ تا ١٩ متر مکعب در ثانیه است که در این بارندگی بین ٤٠ تا ٤٥ متر مکعب در ثانیه آب به دهانه کانال می‌رسید.

-کم شدن مقطع ورودی کانال به دلیل گرفتگی دریچه زباله‌گیر نصب شده در ورودی آن هرچند حتی اگر هیچ گرفتگی هم ایجاد نمی‌شد، به دلیل کوچک بودن دهانه کانال، باز هم سه‌چهارم آب سرریز می‌شد.

- وجود نخاله‌های ساختمانی در مقاطع مختلف مسیرهای اصلی و فرعی منتهی به دروازه قرآن.

- تغییر در محیط طبیعی حوضه آبریز (تغییر در پوشش گیاهی، شیب زیاد حوضه آبریز و ساخت‌وسازهای متعدد در مسیر)

- حوضه آبریز دروازه قرآن ٢٣ کیلومترمربع و محله سعدی حدود ٥٦ کیلومتر است که میانگین زیاد شیب حوزه دروازه قرآن (حدود ٣٠ درصد) از دیگر دلایل بروز سیل در شیراز است.

- تغییر در مسیر کانال انتقال آب به رودخانه خشک در زمان احداث پل امام علی (ع) و بازنگری نکردن طرح جامع دفع آب‌های سطحی با توجه به گذشت ٣٠‌سال از زمان تهیه آن.

-بارش شدید در ۱۵ دقیقه: براساس آمار ایستگاه آب منطقه‌ای استان واقع در خیابان ارم، میزان بارندگی در شیراز از ٨ صبح تا ١٢ ظهر روز پنجم فروردین، ٢٦ و ٩ صدم میلی‌متر بود که ١٨ و چهاردهم میلی‌متر از آن ظرف مدت ١٥ دقیقه یعنی از ساعت ١١ و ٣٣ دقیقه تا ١١ و ٤٨ دقیقه باریده است.

مطالعات علمی که سیل را حتمی می‌دانست، اما راهکار پیشنهادی عملی نشد

در کنار گزارش کمیته استانداری فارس، شورای شهری شیراز هم همان روز حادثه کمیته‌ای حقیقت‌یاب تشکیل داد که پس از بررسی این سیل در چندین جلسه، گزارشی درباره عوامل اصلی این سیل تهیه کرد که نسخه‌ای از آن هم در اختیار «شهروند» قرار گرفت.

این گزارش می‌گوید که ‌سال ۶۹ طرحی جامع برای مهار سیلاب در شیراز تدوین اما این طرح به صورت ناقص اجرا شد: «در طرح جامع مهار سیلاب مورخ ۱۳۶۹ توسط دکتر منجمی و همچنین یک خط انتقال با لوله ۱۴۰۰ تا ۲۰۰۰ میلی‌متر و یک حوضچه آرامش و دریاچه تاخیری سیلاب به حجم ذخیره ٥٠‌هزار مترمکعب جهت تاخیر سیل به مدت یک ساعت پیش‌بینی شده بود که در اجرای طرح مذکور دریاچه تاخیری سیلاب انجام نشده، لذا طرح به صورت ناقص اجرا شده است‌.» اجرای ناقص این طرح اما نخستین نشانه خطرناک خود را در اوایل دهه ۸۰ و در سیل‌ سال ۸۳ نشان داد، تا بلافاصله مطالعات تازه‌ای برای مهار سیل در شیراز آغاز شود. براساس گزارش کمیته حقیقت‌یاب شورای شهر شیراز این مطالعات در دو مرحله و در‌ سال‌های ۸۷ و ۹۱ انجام شد و هر دو مطالعه نتیجه مشابهی داشتند، اما باز هم اقدامی علمی برای مقابله با سیل احتمالی صورت نگرفت: «سال ۸۷ با عقد قرارداد با مهندسان مشاور آمایش مطالعات بعدی انجام شد. شرکت آمایش با توجه به سابقه مطالعات قبلی و سیل پیش آمده و تکمیل اطلاعات در گذر زمان در حوضه هواشناسی میزان دوبی ماکزیمم ۱۰۰ ساله را در مطالعات ۱۲/۶۳ متر مکعب بر ثانیه و شدت بارندگی را حدود ۸/۲۴ میلی‌متر بر ساعت در نظر گرفت که نتیجه این مطالعات، پیشنهاد ایجاد و ساخت دو بند تاخیری در ارتفاعات بالادست حوزه شهری و تکمیل خط انتقال آب سیلاب با افزایش یک خط دیگر به قطر ۶۰ سانتی‌متر بود. این مطالعات به دلیل تاییدنشدن نهایی و سایر موارد مدیریتی به اجرا نرسید.» در ادامه این گزارش و درباره مطالعه بعدی برای مقابله با سیل شیراز آمده است: «در‌سال ۱۳۹۱ مجددا توسط مهندسان مشاور آبسار مطالعات این حوضه انجام شد. نتیجه مطالعات و ارقام به دست آمده، تقریبا مشابه مطالعات شرکت آمایش بود. در این طرح ضرورت ساخت دو بند تاخیری پیش‌بینی شده بود که اجرا نشده است، برابر اعلام شرکت مذکور در‌ سال ۱۳۹۴ مجددا و به دلیل تایید نشدن مشاور عالی، طرح جهت تاییدیه برای شرکت آب منطقه‌ای فارس ارسال شد که اظهارنظری نشده است.»

٢٦دقیقه طلایی که از دست رفت

اگرچه زمینه برای سیل شیراز فراهم بود و مطالعات علمی در ۳۰‌سال گذشته عملی نشد، اما نتیجه مطالعات و همچنین گزارش کمیته حقیقت‌یاب شورای شهر شیراز نشان می‌دهد که همان روز حادثه هم مسئولان می‌توانستند مانع از جانباختن ۲۱ نفر و آن همه خسارات شوند. این گزارش می‌گوید براساس فیلم‌ها و اطلاعات رسمی موجود، پس از پایان بارش شدید تا رسیدن سیلاب به دروازه قرآن ۲۶ دقیقه زمان گذشت که فرصت خوبی برای مهار سیل بود، اما این زمان طلایی از دست رفت: «بر اساس فیلم‌های دریافتی دوربین‌های کنترل تصویری و گزارش کارشناسان بارندگی شدید از ساعت ١١ و ٣٢ دقیقه شروع و تا ساعت ١١ و ٤٦ دقیقه به طول می‌انجامد که براساس آمار کارشناسان شدت بارندگی در این ۱۴ دقیقه باعث بارش ۱۷ الی ۲۴ میلی‌متر باران شده است، درحالی‌که سیلاب در ساعت ۱۲:۱۲  به محدوده دروازه قرآن رسیده و تا ساعت ۱۲:۲۲  به طول انجامیده، یعنی ۲۶ دقیقه زمان تمرکز سیلاب بوده که نزدیک به مطالعات انجام شده در گذشته هم است. (‌در مطالعات گذشته طراحی مسیل دروازه قرآن، این زمان حدود ۴۰ دقیقه محاسبه شده است‌.) نکته حایز اهمیت این‌که مدت ۲۶ دقیقه زمان کافی برای اطلاع‌رسانی و تخلیه مسیر خروجی بلوار قرآن بوده است.»

پرونده قضائی به کجا رسید؟

درست عصر روز حادثه دادستان عمومی و انقلاب شیراز به محل حادثه رفت و همانجا از تشکیل پرونده در این زمینه و برخورد جدی با مقصران این حادثه گفت. او دوهفته بعد و اوایل همین هفته هم از «احضار برخی مقصران احتمالی در حادثه سیل شیراز» خبر داد و گفت: «پرونده این سیل درحال کارشناسی است و تعدادی از مقصران احتمالی در حادثه سیل شیراز احضار شدند.» تاکنون مسئولان دستگاه قضائی در استان اشاره‌ای به تعداد و مشخصات افراد احضارشده نداشتند، اما به نظر می‌آید با توجه به انتشار دست‌کم گزارش دو کمیته حقیقت‌یاب، پرونده قضائی این سیل هم به‌زودی منتج به نتیجه شود. علاوه‌براین، اطلاعات موجود نشان می‌دهد که نتایج پرونده سیل اوایل دهه ۸۰ شیراز که جان ۱۱ نفر از شهروندان شیرازی را گرفت، در این سال‌ها چندان مورد توجه قرار نگرفت و حتی مقصران اصلی آن سیل هم هنوز مشخص نشدند که اگر دست‌کم نتایج کارشناسی عوامل آن سیل اجرایی می‌شد، نوروز امسال با چنین حجمی از حوادث تلخ همراه نبود.

گزارش کمیته حقیقت‌یاب شورا چه کارکردی خواهد داشت؟

پس از هر حادثه‌ای در ایران بلافاصله چندین کمیته حقیقت‌یاب تشکیل می‌شود و این کمیته‌ها معمولا یک گزارش منتشر می‌کنند که پس از مدتی به فراموشی سپرده می‌شود. گزارش کمیته حقیقت‌یاب شورای شهر شیراز با چه هدفی تدوین شد و چه کارکردی خواهد داشت؟ «عبدالرزاق موسوی» عضوی شورای شهر شیراز و رئیس این کمیته در پاسخ به این پرسش‌ها به «شهروند» می‌گوید: «براساس قانون شورای شهر شیراز مسئول نظارت بر عملکرد مدیریت شهری، شورای شهر است و این شورا همچین باید رویکرد کلی مدیریت شهر را تنظیم کند. پس ما وظیفه داشتیم که این حادثه را بررسی کنیم و قرار نیست نتیجه این گزارش به محکومیت فرد  یاگروهی منجر شود. دستگاه قضائی یک وظیفه دارد که به‌عنوان مدعی‌العموم به شکایات مردم رسیدگی کند. در این حادثه هم مردم که اموال و جان عزیزان خود را از دست دادند، می‌خواهند موضوع بررسی و با مقصران برخورد شود. پس مرجع ذیصلاح برای رسیدگی دستگاه قضائی است.» او درباره نتیجه این گزارش می‌گوید: «گزارش ما به وظیفه نظارتی شورا طبق قانون برمی‌گردد، بنابراین شورا از این جهت و همچنین به استناد بند ۲ ماده ۸۰ قانون که بررسی مشکلات و تنگناهاست به این موضوع ورود کرده که وظایف دستگاه‌ها و نحوه اجرایی وظایف را بررسی کند.» این گزارش کمیته حقیقت‌یاب شورای شهر شیراز اما نهاد یا سازمان خاصی را خطاب قرار نمی‌دهد و این درحالی است که در روزهای گذشته نقدهای فراوانی درباره عملکرد مدیریت شهری و همچنین حضور نداشتن شهردار در شیراز و در زمان حادثه منتشر شده است. موسوی دراین‌باره می‌گوید: «مگر تمام مسئولان کشور همیشه در شهرند. فردی برای ۴ ساعت از شهر خارج می‌شود و سوال  این است که اگر شهردار یا هر مسئول دیگری در شهر حضور داشت، می‌توانست مانع از سیل شود یا نه؟ شهردار صبح برای کاری به تهران رفته و ساعت ۲ هم برگشته بود. اگر این افراد بودند، آیا برای آب اتفاق دیگری می‌افتاد. موقعی که می‌گویم عوامل یعنی اگر بودند اتفاق دیگری می‌افتاد.» رئیس کمیته حقیقت‌یاب شورای شهر شیراز می‌گوید که نتیجه این گزارش در اختیار مراجع قضائی قرار خواهد گرفت، تا آنها در بررسی موضوع از نتایج آن استفاده کنند: «ما این نتیجه را در اختیار مسئولان استان قرار دادیم، ما وظیفه داشتیم که ارزیابی خود را انجام دهیم. درنهایت باید دستگاه قضائی رسیدگی کند و مسلما حکم این دستگاه برای همه ما حجت است.» اما این گزارش چه کارکردی برای شورا و مدیریت شهری شیراز خواهد داشت؟ موسوی دراین‌باره می‌گوید:   «کارکرد این گزارش این است که ما وظیفه داریم ارزیاب دقیقی از عملکرد مدیران شهرداری داشته باشیم و نخستین کارکرد این گزارش همین است. دوم این‌که براساس این گزارش و ارزیابی برای بخش مربوط به حوزه شهری باید بتوانیم جلوی حوادث اینچنینی در آینده را بگیریم.»

محمد باقرزاده