زندگی نامه قطران تبریزی؛شاعر بزرگ قرن پنجم هجری

عکس قطران تبریزی

چکیده ای از زندگینامه قطران تبریزی:

نام کامل: شرف الزمان حکیم ابومنصور قطران عضدی تبریزی

سمت: شاعر

زاده: سده پنجم هجری

محل تولد: روستای شادباد مشایخ، تبریز

تاریخ درگذشت:  ۴۶۵ هجری قمری

محل دفن:  مقبرةالشعرا در کوی سرخاب تبریز

بیوگرافی قطران تبریزی:

شرف‌الزمان حکیم ابومنصور قطران عضدی تبریزی متولد زمان نامعلومی در روستای شادباد مشایخ از توابع تبریز به است. او یکی از شاعران سده پنجم است که به عنوان هم دوره با شدادیان و روادیان شناخته می شود. زبان مادری وی در قطران زبان آذری یا پهلوی رایج در آذربایجان بود اما وی می توانست خیلی زیبا شعر پارسی دری بسراید.

ناصر خسرو قبادیانی قدیمی ترین نویسنده‌ ای که درباره او مطلبی نوشته در سفری که با او در ۴۳۸ قمری در تبریز داشت این گونه عنوان می کند؛

«در تبریز، قطران نام شاعری را دیدم. شعری نیک می‌گفت، اما زبان فارسی نیکو نمی‌دانست. پیش من آمد دیوان منجیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که مشکل بود از من پرسید، با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند».

در حقیقت اشعاری که قطران می نوشت با عناصر و اصول زبان ترکی همپوشانی داشت.

علت عادت نداشتن قطران به زبان پارسی، به زبان مادری او یعنی آذری (پهلوی) برمی گردد، او نمی توانست پاره ای لغات و اصطلاحات مشرق را که جزئی از زبان محلی آنها بوده است بشناسد.

همانطور که اشاره شد قطران در روستای شادباد مشایخ به دنیا آمد اما در این باره شبهاتی وجود دارد اما خود قطران در یکی از شعرهایش خود را از اهالی شادی آباد که از منطقه های نزدیک تبریز معرفی می کند:

خدمت تو هم به شهر اندر کنم بر جان غم گر چه ایزد جان من در شادی آباد آفرید

قطران از طبقه دهقانان بود و از این طبقه به شاعری رسیده بود که در این خصوص عنوان می کند:

یکی دهقان بدم شدم شاعر زنادانی مرا از شاعری کردن تو گرداندی به دهقانی

مجسمه قطران تبریزی

آثار و تالیفات قطران تبریزی:

یکی از آثار قطران دیوان اشعار او است که شامل؛ غزلیات، ترجیعات، قصاید و رباعیات می باشد و دارای بیشتر از هشت هزار بیت است. دیوان قطران علاوه بر ارزش شعری و ادبی، ارزش تاریخی هم دارد زیرا این کتاب ارزشمند تنها منبعی است که سرمدمداران، شاهان، وزیران گمنان تاریخ را در منطقه مشخص می کند.

سید حسن تقی‌ زاده درباره در این زمینه می‌ نویسد: «دیوان قطران پر است از اشاره های تاریخی از یک طرف و لغات فارسی قدیم و فصیح از طرف دیگر که فواید آن از وصف خارج است به حقیقت اگر قطران و قصائد غرای او نبود از ابونصر مملان چه خبری در صحیفه تاریخ (جز اندک) به ما رسیده بود و در واقع همانطور که‌ اتابک ابوبکر بن سعد شیرازی را شعر سعدی جاودانی کرد. مملان و فضلون و بعضی امرای دیگر آذربایجان …. نیز زنده قطران‌اند.

از جمله معروف ترین پادشاهان در آن دوره که از جانب قطران تبریزی مورد ستایش و تعریف قرار گرفته اند عبارتند از؛ امیر سیف‌الدوله و شرف المله ابومنصور وهسودان بن محمد روادی که یکی از معروف ترین پادشاهان روادیان بود و قطران در بازگشت از گنجه در خدمت او بود، امیرابوالحسن علی معروف به لشکری که از سال ۴۳۵ تا ۴۴۰ قمری فرمانروای گنجه بود، ابونصر محمد پسر ابی ابومنصور وهسودان معروف به «مملان»، فضلون‌بن ابی السوار و ابودلف یکی از پادشاهان نخجوان است که نژاد او عرب بوده است و از خاندان شیبانی محسوب می شود.

اثر دیگری که این شاعر علاوه بر دیوان ستایش و تمجید شاهان نوشته و ارزش بسیار زیادی دارد؛ لغتنامه یا «تفاسیر فی‌ لغه الفرس» است. قطران فعالیت ادبی خود را از جوانی آغاز کرده بود و در اوج جوانی، شکوفایی، استعداد و همت خودش را در مسیر ترتیب لغت قرار داد. کتاب حاجی خلیفه کتابی است که برای اولین بار نام اصلی کتاب قطران در آن ذکر شده است. بر اساس اطلاعاتی که این کتاب می دهد نام کتاب قطران «تفاسیر فی اللغة الفرس» معرفی شده است. بر اساس تحقیقات در دوره های بعدی نام کتاب قطران از لغت قطران یا همان «تفاسیر فی اللغة الفرس» کوتاه شده و «تفاسیر» نامیده شده است. البته امروزه نمی توان اثری از لغت نامه قطران پیدا کرد، این در حالی است که این کتاب جزء قدیمی ترین کتاب های لغت‌نامه است که نگارش شده است، تا جایی که می توان گفت اسدی طوسی برای نوشتن «لغت فرس» از این کتاب لغت نامه قطران تبریزی اقتباسی داشته و به آن نیم نگاهی انداخته است.

در مدتی که قطران در بلخ زندگی می کرد منظومه قوسنامه را تحت عنوان نام امیراحمدبن قماج که از حاکمان بلخ بود از امیران سلطان سنجر به نظم درآورد.

آثار منتخب قطران تبریزی در سال ۱۳۹۹ شمسی به شکل موزون به زبان آذری با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در باکو ترجمه و چاپ شد. میرجلال ذکی؛ محقق، شاعر و مترجم فرهیخته جمهوری آذربایجان این آثار را به شکل موزون و شعر به زبان آذری ترجمه کرد و به شکل شعر شده در ۲۱۲ صفحه در انتشارات نافتا پرس باکو منتشر کرد، در پیشگفتار کتاب هم که به قلم همین نویسنده نوشته شده اطلاعاتی از قبیل؛ زندگی، دیدگاه اندیشمندان، سبک اشعار و... از قطران تبریزی نوشته شده است. این نویسنده از نوشته‌های دانش پژوهان و ادیبان ایرانی همچون سعید نفیسی، فروزانفر، بیگدلی و... در تالیف این کتاب استفاده کرده است و در پایان کتاب هم از پایان کتاب فرهنگ لغات فارسی و عربی استفاده شده.

سبک اشعار قطران تبریزی

سبک شعری قطران تبریزی:

سبکی که این شاعر برای سرودن اشعار خود استفاده می کند همانند؛ اشعار رودکی، فرخی و عنصری می باشد، همچنین باید اشاره کرد در دیوان او به سه واقعه اشاره شده است که شامل موارد زیر می باشد:

• جنگی که بین امیر وهسودان و سپهبد موغان رخ داد.
• تازش غزان به آذربایجان
• زمین‌ لرزه وحشتناکی که در تبریز و در سال ۴۳۴ هجری قمری اتفاق افتاد.

همانند همه شاعرانی که در آن دوره می زیسته اند، قطران نیز در فنون ادبی تبحر داشته و احتمالا از حکمت پیش زمینه داشته است، اما روح از از این معلومات فلسفی به مقدار کمتری تحت تاثیر بوده است، به طور کلی نفوذ خیالات شاعرانه در قطران نمود بیشتری داشته به همین دلیل است که افکارش بیشتر جنبه سادگی داشته اند و غور و عمق آنها کمتر بوده است.

اشعار قطران به طور کلی روان هستند و با توجه به فعالیت او در صنایع مختلف به خصوص قصیده سرایی، نسبت به هم دوره ای های خود آسیب کمتری به فصاحت کلامش وارد شده است. نام ممدوح قطران به علت نزدیکی بسیار زیادی که به رودکی داشته بارها با اشعار رودکی؛ پدر شعر پارسی، اشتباه گرفته شده است.

محل دفن قطران تبریزی

وفات قطران تبریزی:

قطران تبریزی در سال ۴۶۵ هجری قمری دار فانی را وداع گفت و در مقبرة الشعرای در کوی سرخاب تبریز به خاک سپرده شد. بدیع‌الزمان فروزانفر به نقل از مجمع‌الفصحا درباره سالی که قطران تبریزی درگذشت نوشته است؛ «از قصائدی که قطران در مدح فضلون و اشاره به بازگشت وی از استرآباد که در زمان دولت ملکشاه ما بین ۴۶۵ و ۴۸۵ واقع گردیده، می‌سراید، می توان دریافت که وی پس از این سال هم زنده بوده است.»

یکی از اشعار این شاعر گران قدر در ادامه آمده است:

ای دل تو را نگفتم کز عاشقی حذر کن

بگذار نیکوان را وز مهرشان گذر کن

چون روی خوب دیدی دیده فراز هم نه

چون تیر عشق بارد شرم و خرد سپر کن

فرمان من نبردی فرجام خود نجستی

پنداشتی که گویم هر ساعتی بتر کن

هر گام عاشقی را صدگونه درد و رنج است

گر ایمنی‏ت باید، از عاشقی حذر کن

ناکام من برفتی، در دام عشق ماندی

چون است روزگارت؟ ما را یکی خبر کن

اکنون به صبر کردن نآید مراد حاصل

زین چاره بازمانی، رو چاره دگر کن

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش