زندگی نامه محمد بن موسی خوارزمی (+ تصاویر)

محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده‌است

چکیده ای از بیوگرافی محمد بن موسی خوارزمی

نام: ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی

زاد روز: قبل از ۱۸۵ قمری خوارزم

محل زندگی: خراسان

پیشه: فیلسوف و منجم و ریاضیدان و جغرافیدان و مورخ

سال های فعالیت: اواخر سدهٔ دوم و اوایل سدهٔ سوم قمری

دوره: عباسیان

دین: اسلام

زندگینامه محمد بن موسی خوارزمی

ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان، اخترشناس ، فیلسوف، جغرافیدان و مورخ شهیر ایرانی در دوره عباسیان است. او در حدود سال ۷۸۰ میلادی (پیش از ۱۸۵ قمری) در خوارزم زاده شد. لقب او معمولاً اشاره به شهر خوارزم دارد که همان خیوه کنونی واقع در جنوب دریاچه آرال مرکزی و قسمتی از جمهوری ازبکستان کنونی است.  شهرت علمی محمد بن موسی خوارزمی مربوط به کارهایی است که در ریاضیات، به خصوص در رشته جبر، انجام داده به طوریکه هیچیک از ریاضیدانان سده های میانه مثل او در فکر ریاضی تأثیر نداشته اند و وی را «پدر جبر» نامیده اند. جرج سارتن، مورخ معروف علم، در طبقه بندی سده ای کتاب خود، مقدمه ای بر تاریخ علم سده نهم هجری قمری را «عصر خوارزمی» می نامد.

همانطور که از نام محمد بن موسی خوارزمی بر می آید، باید در شهر خوارزم به دنیا آمده باشد، ولی به گفته طبری که در پسوند نام محمدبن موسی الخوارزمی عنوان قُطرُ بُلّی را نیز افزوده، بعید نیست در جایی میان دجله و فرات زاده شده باشد و به واسطه پدران و اجداد خود به خوارزم منتسب شده است.

همچنین طبری به محمد بن موسی خوارزمی لقب «المجوسی» می دهد که نسبت وی را به مغان زرتشتی می رساند و گمان میرود پدران او و حتی خودش، باید تا چند وقتی بر این دین و آیین بوده باشند. با این حال از اسلام آوردن خوارزمی هم یقین حاصل شده به دلیل آن که در مقدمه کتاب جبرش از خود تصویر مردی معتقد و متعصب به دین اسلام را معرفی می کند. او در رساله جبر و المقابله خود آورده است: خدایی که محمد (ص) را روزگاری به پیامبری فرستاد که پیوند مردم با پیامبران گسسته شد و حق ناشناخته ماند…؛ پیامبری که با آمدنش کوردلان، بینا شدند و گمراهان از هلاکت رهایی یافتند…؛ خدا بر محمد و خاندانش درود فرستد» از این کلام بر می آید که محمد بن موسی خوارزمی زمان تألیف این کتاب مسلمان بوده است.

بنابه نظر طبری، محمد بن موسی خوارزمی سخت پایبند به مذهب تسنن بوده و در ایام خلافت مأمون هم عضو دارالحکمه بغداد بوده است. بنظر میرسد محمد بن موسی خوارزمی از خانواده های ماوراءالنهری و خراسانی بوده باشد که زمان بنای شهر بغداد بدست منصور خلیفه عباسی در آن جا رحل اقامت افکنده و به نواحی قطربل و احتمالا به روستای دیرالمجوس (وطن علی بن عباس مجوسی، طبیب قرن چهارم هجری) منسوب شده است که علاوه بر نسب خوارزمی، قطربلی و مجوسی هم خوانده می شود.

کتاب جبر و المقابلهٔ محمد بن موسی خوارزمی، اولین اثر کلاسیک در جبر می‌باشد

آثار محمد بن موسی خوارزمی

آثار محمد بن موسی خوارزمی در تاریخ علم جهان از اهمیتی ویژه برخوردارند و به همین لحاظ محققان دو قرن گذشته به نشر یا بررسی ارزش علمی آنها پرداخته اند.

۱. الجبر و المقابله. در ادامه شرح خواهیم داد.

۲. الجمع و التفریق بحساب الهند. در ادامه شرح خواهیم داد.

۳. زیج. زیج (جدول های اخترشناسی) خوارزمی یکی از مهم ترین و معروف ترین آثار اوست. این زیج از نظر تاریخ ریاضیات و نجوم بسیار مهم است، چون اولین اثری است که در آن تابع جِیْب (معادل تابع سینوس) بکار رفته است. این زیج در بین مسلمانان و اروپائیان سده های میانه از اهمیتی بسیار بهره مند بود. به همین لحاظ در دوره ی اسلامی حداقل ۹ اثر در شرح یا نقد آن نوشته شد. مَسْلَمه بن احمد مَجْریطی (مادریدی) اختر شناس مسلمان اَندُلُسی (بخش مسلمان نشین اسپانیا) زیج محمد بن موسی خوارزمی را بازنویسی کرد و آنرا تذهیب زیج الخوارزمی نامید. در نیمه ی نخست سده ۱۲ میلادی آدِلاردِ باثی (اولین دانشمند معروف انگلیسی و از مردم شهرِ باث) تذهیب زیج الخوارزمی را به زبان لاتین ترجمه کرد.

۴. مقاله فی استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم. این اثر یکی از کهن ترین پژوهش های موجود در مورد تقویم و گاه شماری یهود و کهن ترین پژوهش مسلمانان در این زمینه به شمار می آید و از این جهت بسیار مهم است. محقق پرآوازه ی آمریکایی، اِدوارد اِستوارت کِنِدی، در ۱۹۶۴ میلادی این اثر را بررسی کرده است.

۵. کتاب الرُخامَه. در مورد نحوه ساخت و نصب ساعت های آفتابی افقی. امروزه نشانی از این کتاب در دست نیست.

۶. عمل الأسطرلاب. در مورد ساخت اسطرلاب

۷. العمل بالأسطرلاب. دربار ه کار با اسطرلاب

۸. صوره‍ الأرض. موضوع این کتاب، چنان که از نامش پیدا است، جغرافیای جهان است. در ۱۹۲۶ میلادی هانس فُن مُژیک این کتاب را در لایپزیگ منتشر ساخت. او در این چاپ نام مؤلف را به اشتباه ابوجعفر محمد بن موسی (یعنی محمد بن موسی بن شاکر) ثبت کرده است.

یکی از کارهای محمد بن موسی خوارزمی تلفیق علوم یونانی و هندی است

دستاوردهای محمد بن موسی خوارزمی

گویا پیش از این که محمد بن موسی خوارزمی در دارالحکمه مستقر شود او را به سرزمین هند فرستادند تا حساب هندی را بیاموزد. خوارزمی بعد از بازگشت از هند دو اثر «حساب الهند» و دیگری «الجبر و المقابله» را نگاشت. او نتایجی را که یونانیان و هندیان به دست آورده بودند را تلفیق کرد و به این ترتیب باعث انتقال مجموعه ای از معلومات جبری حسابی شد که در ریاضیات قرون وسطی تأثير عمیقی گذاشت.

- کتاب حساب: این کتاب اولین اثری است که در دوره ی اسلامی در مورد حساب با ارقام هندی ثبت شده و در گسترش و رواج حساب هندی، چه در کشور های اسلامی و چه بعدها در کشورهای اروپایی، تأثیر بسیار داشته است. مسلمانان فن حساب هندی را بطور مستقیم از این کتاب فرا گرفتند و اروپائیان نیز از راه ترجمه هایی که در سده ۱۲ میلادی از این کتاب فراهم آمد با حساب هندی آشنا شدند. محمد بن موسی خوارزمی در آغاز این کتاب از کتاب جبر و مقابله خود یاد کرده است. با این حساب باید گفت که این کتاب دومین کتاب ریاضی به جای مانده از دوره اسلامی است.

- کتاب جبر و مقابله: کهن ترین کتاب نوشته شده در جبر و نیز کهن ترین کتاب ریاضی است که از مسلمین بدست ما رسیده است. این کتاب در روزگار خلافت مأمون، یعنی حدود ۱۲۱۰ سال قمری و ۱۱۷۰ سال شمسی قبل از این تألیف شده است.  این کتاب از سده ۱۲ میلادی، که اروپائیان با علم جبر آشنا شدند، تا سده ۱۶ میلادی (یعنی حدود ۴ قرن)، مبنای مطالعات علمی آنان در جبر بود. در اهمیت این کتاب همین بس، که امروزه این رشته مهم ریاضیات به نام همین کتاب یعنی جبر خوانده می شود. این کتاب حل آنالیزی معادلات درجه اول و دوم را در بردارد.

وفات و بزرگداشت محمد بن موسی خوارزمی

محمد بن موسی خوارزمی در حدود سال ۸۴۸ میلادی مطابق با ۲۳۲ هجری قمری درگذشت. سازمان فرهنگی ملل متحد (یونسکو) سال ۱۹۸۳ میلادی مطابق با ۱۳۶۲ هجری شمسی را بعنوان هزار و صد و پنجاهمین سال وفات خوارزمی انتخاب کرد و از کشورهای عضو سازمان یونسکو خواست که در این سال به یاد خوارزمی، بنیانگذار فن جبر و واسطه غیر مستقیم پیوند ریاضیات هندی با ریاضیات یونانی در قلمرو دانش و فرهنگ اسلامی، مراسم تکریم برای او برپا کنند.

محمد بن موسی خوارزمی در حدود سال ۸۴۸ میلادی مطابق با ۲۳۲ هجری قمری درگذشت

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش