زندگی نامه محمد عوفی؛ نویسنده، مترجم و تاریخ نگار ایرانی

زندگی نامه محمد عوفی

چکیده بیوگرافی محمد عوفی:

نام کامل: محمد بن محمد عوفى بخارى 

نام های دیگر: عوفی، سدیدالدین محمد و عوفی، نورالدین محمد و بخاری، نورالدین محمد بن محمد

نام پدر: محمد

تاریخ تولد: نيمه دوم سده ششم هجرى

محل تولد: بخارا

آثار: لباب‌الالباب، الفرج بعد الشده، جوامع الحکایات و لوامع الروایات

بیوگرافی محمد عوفی:

محمد بن محمد عوفی بخاری، ملقب به سدیدالدین یا نورالدین از ادیبان، دانشمندان و نویسندگان مشهور ایرانی است که در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری در بخارای به دنیا آمد و در همان شهر نیز به ادامه تحصیلش پرداخت. محمد عوفی به محمدبن محمد عوفی بخاری و سدیدالدین محمد عوفی شهرت دارد و از جمله لقب های او می توان به سدیدالدین یا نورالدین اشاره کرد. 

این دانشمند به این دلیل به عوفی شهرت یافت که از اعقاب عبدالرحمان بن عوف از صحابه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. شهرت محمد عوفی به لباب‌الالباب برمی گردد که درواقع نخستین تذکره درباره شاعران پارسی‌گو بود آثار تاثیرگذار دیگر نیز به دست این نویسنده نوشته شدند که تا کنون ماندگاری و تاثیرگذاری خود را حفظ کرده اند از جمله آنها می توان به؛ جوامع الحکایات و لوامع الروایات اشاره کرد.

تحصیلات محمد عوفی

تحصیل و سفرهای محمد عوفی:

همانطور که اشاره شد محمد عوفی متولد نیمه دوم سده شش هجری در بخارا است، وی تحصیل خود را نیز در همین شهر ادامه داد و بعد از آن به شهرهای زیادی نظیر؛ ماوراءالنهر و خراسان و سیستان سفر کرد. محمد عوفی تا زمانی که اقامت سلطان محمد خوارزم شاه در خراسان به پایان برسد، در این شهر ماند و علاوه بر دیدار و گفتگو با بزرگان و مشاهیر هم دوره ای خود به جمع آوری اطلاعات تاریخی پرداخت و همه آنها را در کتاب های خود به ثبت رساند.

زمانی که مغولان دست به حمله زدند؛ محمد عوفی به هندوستان سفر کرد و عمر خود را در دستگاه مملوک‌های غوری در سند گذراند. البته باید اشاره کرد اطلاعات واضحی از اواخر عمر او، تاریخ و چگونگی مرگش در دسترس نیست. محمد عوفی با سفر به بسیاری از بلادهای ماوراءالنهر و خراسان و سیستان؛ فضلای مشهور زیادی را دید. 

محمد عوفی مدت زمانی را به عنوان ملازمان دربار قلج طمغاج خان ابراهیم و پسرش قلج ارسلان خاقان نصر‌ةالدین عثمان بن ابراهیم گذراند و سپس با فرار به سند در خدمت ناصرالدین قباجه (متوفی به‌سال ۶۲۵ ه ق) از ممالیک غوریه، درآمد. در همین مدت کتاب لباب‌الالباب با نام وزیر او عین‌الملک فخرالدین حسین بن شرف‌الملک تصنیف کرد، همچنین بنا بر دستور پادشاه تالیف کتاب جوامع الحکایات را نیز آغاز کرد. بعد از اینکه ناصرالدین قباجه غرق شد، وی به خدمت شمس‌الدین التتمش مشغول شد.

مهمترین آثار محمد عوفی:

لباب‌الالباب:

اولین اثر محمدعوفی است که در سال ۶۱۸ قمری تالیف شد و به عنوان نخستین تذکره درباره شاعران پارسی گو محسوب می شود. در این کتاب از زندگی سخنوران ایرانی صحبت می شود که به عنوان پیشرو این سبک در ادبیات فارسی محسوب می شدند. لباب الالباب حال شاعران نامدار ایرانی را شرح می دهد و آثار آنها را نقد می کند. البته نقدهای این کتاب مبهم هستند و نویسندگان و شاعران ایرانی را تحسین می کند. لباب الالباب دارای دو جلد است که در جلد اول درمورد بلندپایگان سخنور و در جلد دوم زندگی‌نامه تمام سخنورانی که عوفی توانسته است از دوره طاهریان تا زمان خوارزمشاهیان آثاری از آنها بیاید، نوشته شده است.

اسلوب انشاء آن بر سیاق کتاب‌های عربی یتیمةالدهر ثعالبی و دمیةالقصر باخَرزی و آهنگین و پرآرایه نوشته شده است، این کتاب بعد از نقل مکان عوفی به هندوستان تالیف شد که به نام یکی از وزیران هندی به اتمام رسید. تذکره‌نویسان به این کتاب توجه داشتند و تذکره مجمع‌الفصحاء نیز بر پایه آن تألیف گردیده شده است.

کتاب لباب الالباب محمد عوفی

جوامع الحکایات و لوامع الروایات:

این کتاب به عنوان مهمترین اثر عوفی محسوب می شود که در سال ۶۳۰ قمری تالیف شد. این اثر محمد عوفی کتابی حجیم محسوب می شود که دارای حکایات ادبی و تاریخی است. 

جوامع الحکایات و لوامع الروایات از مهمترین آثار عوفی است و از جمله معتبرترین کتبی است که به زبان فارسی نوشته شده اند. این کتاب به عنوان متضمن فوائد تاريخى و ادبى محسوب می شود که در کتاب های دیگر نمی توان آن را مشاهده کرد. از این کتاب نسخه های زیادی ایران و کشورهای دیگر وجود دارد.

جوامع‌الحکايات در ۴ جلد و هر جلد ۲۵ باب تالیف شده است، عوفی در این آثار خود از مآخذ مختلف متعدد در تاريخ و ادب و قصص و حکايات و رجال شعر و نثر استفاده کرده که برخی موارد آنها اصلا در دسترس نیست. اطلاعات زیادی که عوفی در گشتن در بلاد و ملاقات با فضلا به دست آورده بود نیز در این کتاب آورده شده است.

این کتاب فواید زیادی دارد هم از لحاظ ادبی به عنوان یک شاهکار محسوب می شود و هم از ساير جهات على‌الخصوص تاريخ می تواند مفید و قابل توجه باشد، اهمیت تاریخی این کتاب سبب شد بعدها به عنوان یک منبع برای مولفانی نظیر؛ امين احمد رازى در هفت اقليم، منهاج سراج‌ در طبقات ناصري، قزوينى در عجايب‌المخلوقات، هندوشاه در تجارب‌السلف، حمدالله مستوفى در تاريخ گزيده و نزهةالقلوب قرار بگیرد، همچنین سه ترجمه از این کتاب به ترکی نیز وجود دارد.

غیر از مواردی که در دیباچه این کتاب آورده شده اند و متناسب با عادت اهل زمان با انشائى آراسته و مصنوع نوشته شده است، بقیه این کتاب با نثرى در کمال سادگى و روانى نوشته شده است، البته در همین انشاء روان نیز کلمات و ترکيبات عربى دیده می شود ولی استفاده از آنها به معنای مقام ادبى نويسنده نیست، بلکه این کلمات مربوط به ترکیباتی است که در لهجه پارسی اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم وارد شدند و تقریبا به عنوان جزئی از زبان فارسی تبدیل شدند. 

کتاب جوامع الحکایات از محمد عوفی

الفرج بعد الشده:

این کتاب نوشته قاضى ابوعلى محسن‌بن على‌بن محمدبن داودالتنوخى در سال ۳۸۴ هجری است که محمد عوفی وظیفه بازگردانی آن به فارسی را برعهده داشت. در باب هفتم از قسمت چهارم جوامع‌الحکايات نوشته شده است: و قاضى محسن تنوخى کتاب‌الفرج بعدالشدة را تأليف کرده است اندرين معنى و آن کتابى مرغوب است و مؤلف آن کتاب را به لغت پارسى ترجمه کرده است و بيشتر حکايات در اين مجموع مسطور است.

همانطور که خود عوفی اشاره کرده است بیشتر حکایات فرج بعدالشدة در جوامع‌الحکايات آمده است. در نيمه ی دوم قرن هفتم هجرى يعنى قريب نيم قرن بعد از ترجمه اولیه این کتاب، حسين‌بن اسعدبن حسين دهستانى مؤيدى نیز به ترجمه این کتاب پرداخت.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش