در عین حال گمانه‌زنی‌ها درخصوص تعطیلی احتمالی چهارشنبه نیز به دلیل تداوم آلودگی هوا وجود دارد که تا لحظه شامگاه سه‌شنبه خبری رسمی در این‌باره اعلام نشد. در هر صورت کارشناس‌های هواشناسی منشاء ریزگردهای اخیر را خارجی می‌دانند. چه‌بسا طی دو روز گذشته هوای برخی از شهرهای گسترده عراق نیز دست‌کمی از تهران نداشت. به همین دلیل براساس گزارش‌ها منشاء این غبار را باید در کشورهای همجوار و به خصوص پروژه‌های سدسازی در منطقه بالادست میانرودان (حوضه آبریز علیای بین‌النهرین) در کشور ترکیه جست‌وجو کرد.
برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ترکیه از حدود ۲۰ سال پیش به دنبال احداث سد ایلیسو بر بالادست رودخانه دجله بود. از همان زمان آغاز کار نیز پیامدهای فاجعه‌بار ناشی از این پروژه آشکار شده بود تا جایی که پیمانکار انگلیسی این سد- شرکت بالفوربیتی- پس از مطالعات مقدماتی و انتقادها درباره پیامدهای متعدد اجرای این پروژه به‌طور رسمی از اجرای این پروژه کنار کشید.
عملیات سد ایلیسو که حجم مخزن آن بسیار بزرگ‌تر از حجیم‌ترین مخزن سد در ایران- کرخه- است از سال ۲۰۰۶ آغاز شد و اکنون تهدیدی برای محیط‌زیست منطقه از جمله کشورهای پایین‌دست دجله یعنی عراق، سوریه و ایران به حساب می‌آید. برخی کارشناس‌های محیط‌زیست بر این عقیده‌اند که کشورهای همسایه غربی ایران به شدت خودخواه هستند که باعث بروز مشکلات جدی زیست‌محیطی در داخل مرزهای ما شده‌اند. در همین راستا پیش‌تر احد وظیفه رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با اشاره به مقصران وضع موجود در ایران به «جهان‌صنعت» گفته بود: «در حال حاضر گرد و خاکی که تهران و برخی مناطق دیگر را دربر گرفته از عراق، سوریه و عربستان به سوی ایران آمده است. این گرد و خاک از عراق برخاسته و به مرور زمان به تهران و شمال شرق ایران می‌رسد. بنابراین خاستگاه گرد و خاک این روزهای ایران شرق و جنوب‌شرقی سوریه، شرق اردن و مناطق غربی تا جنوبی عراق است.»
همچنین محمدمهدی میرزائی‌قمی مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با بیان اینکه بر اساس بررسی‌های انجام‌شده در این شرکت با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های هواشناسی ثبت شده در ایستگاه‌های بین‌المللی، کانون‌های اصلی تولید طوفان‌های ریزگرد در شهر تهران، عمدتا در خارج از کشور واقع شده‌اند، گفت: «البته از آنجا که وقوع این پدیده‌ها همواره با وزش باد با سرعت بالا همراه است، بدیهی است طوفان ریزگرد در طول مسیر خود با گذر از کانون‌های داخلی، این کانون‌ها را نیز فعال می‌کند.»
وی با اشاره به اینکه به موجب این بررسی‌ها، در طوفان‌های ریزگرد سال ۱۴۰۱ و به ویژه طوفان‌هایی که به محدوده شهر تهران رسیده‌اند، کانون‌های ریزگرد واقع در خارج از کشور، نقش پررنگ‌تری از کانون‌های داخلی داشته‌اند، اظهار کرد: «به طور مشخص، سهم عمده طوفان‌های ۱۹ و ۲۰ فروردین‌ماه گذشته، مربوط به کانون‌های واقع در کشورهای عراق، سوریه و اردن بوده و در طوفان‌های ۱۷ و ۱۸ اردیبهشت‌ماه جاری نیز کانون‌های واقع در کشورهای عراق و عربستان، نقش اصلی را داشتند.»
تمام اینها در حالی است که طی سال‌های گذشته توافقنامه‌ای بین ایران و عراق امضا شده بود و به دنبال آن مالچ‌پاشی در بخش‌هایی از هورالعظیم که منشاء ریزگردها بود انجام و این امر باعث شد تا حدودی جلوی تشدید این پدیده و بروز و ظهور آن به شکل قبلی گرفته شود. با توجه به طوفان‌های اخیر به نظر می‌رسد اجرای این توافقنامه بین ایران و عراق دچار مشکل شده و در راستای مبارزه با پدیده ریزگردها آن اقدامی که باید، انجام نمی‌شود که مسوولان باید در خصوص این کارشکنی توضیحی ارائه دهند. مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا متولی این امر را سازمان محیط‌زیست می‌داند. اما سازمان محیط‌زیست وزارت امور خارجه را مکلف به رایزنی با مجامع بین‌المللی برای پایان گردوغبارها می‌داند. در هر صورت اگر اقدامی درخصوص حل این موضوع گرفته نشود، میزان روزهای آلوده در ایران بیشتر و تنفس در این هوا سخت‌تر می‌شود.
مالچ‌پاشی گران است!
در همین راستا داریوش گل‌علیزاده، معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور به «جهان‌صنعت» گفت: اینکه دیروز اعلام کردند تهران آلوده‌ترین شهر جهان است، آلودگی این روزها ناشی از طوفان گردوغبار است و با آلودگی صنعتی متفاوت است. با این حال اکنون بر اساس گزارش‌های دریافتی ۱۵ استان که به طور عمده در نیمه غربی کشور و مرکزی هستند، درگیر طوفان گردوغبارند که منشاء این طوفان‌ها اراضی شرق کشور عراق است. نقشه‌های هواشناسی هم چشمه‌های تولید گردوغبار را در کشور عراق نشان می‌دهد. البته این وضعیت در برخی استان‌ها از جمله استان‌های مرکزی ایلام و کرمانشاه به مراتب بدتر است. با این حال وضعیت این روزهای عراق بسیار بدتر از کرمانشاه و تهران است. همچنین پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی نشان داده طوفان تا روز ۲۹ اردیبهشت ماه ادامه داشته باشد بنابراین شرایط گردوغبار تداوم دارد.
وی افزود: با این حال منشاء اصلی طوفان گردوغبار در ایران از عراق و سوریه است. بنابراین با وزش باد این ریزگردها از عراق به سمت نواحی غربی ایران سرازیر می‌شود. البته گاهی منشاء داخلی نیز دارد و این کانون‌های داخلی ناشی از تخریب سرزمین است، چرا که در حال حاضر وضعیت تالاب‌های ایران به دلیل کم‌آبی، خشکسالی و سوءمدیریت در تامین منابع آب در مرز هشدار قرار دارد. اگر طی این مدت به داد تالاب‌ها نرسیم، قطعا در سال‌های آینده این تالاب‌ها هم یکی از مهمترین کانون گردوغبار ایران می‌شود، اما برخلاف اظهارنظرها منشاء طوفان اخیر تالاب‌های داخلی نبودند. البته کانون‌های مستعد گردوغبار در ایران هفت میلیون هکتار است.
این کارشناس محیط‌زیست اظهار کرد: اگر برای این قضیه راهکاری در نظر نگیریم در آینده نه چندان دور با پدیده بیابان‌زایی روبه‌رو می‌شویم. البته براساس تحقیقات به وسعت کانون‌های گردوغبار هم اضافه می‌شود.
متاسفانه در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری به مقوله خشکسالی ایران توجه‌ای نمی‌شود. این در حالی است که در برخی استان‌ها غلاتی کشت می‌شود که با توجه به اقلیم آن مناسب آن سرزمین نیست. اما متاسفانه به دلیل سوءمدیریت در این حوزه توجهی به تخریب‌ها نمی‌شود.
او در ادامه گفت: طی سال‌های گذشته برخی از اراضی و کانون‌های گردوغبار را مالچ‌های نفتی می‌پاشیدیم. همین امر منجر به تثبیت خاک و عدم بروز طوفان گردوغبار در ایران می‌شد. اما چندین سال است که به دلیل هزینه‌های گزاف مالچ‌پاشی، این عمل توسط ایران صورت نمی‌گیرد. بنابراین وزارت امور خارجه در این شرایط باید با کشورهای همسایه رایزنی کند تا در کانون‌های گردوغبار درختکاری شود و بخشی هم برای ثبیت خاک مالچ‌پاشی شود. از طرفی باید با مدیریت منابع آب و اصلاح امور کشت نیز از تشدید بیابان‌زایی کشور جلوگیری شود.
وی ادامه داد: براساس گزارش‌ها حدود ۲۳ میلیون هکتار اراضی تخریب‌شده در عراق وجود دارد. پروژه سدسازی در ترکیه هم این امر را تشدید کرده است. بنابراین اراضی شرق کشور عراق و غرب سوریه که کانون گردوغبار این روزهای ایران است، رهاسازی شده است. با توجه به اینکه عمده کانون‌های گردوغبار در خارج از مرزهای ایران قرار دارد، طبیعتا حلقه گمشده و اهرم اصلی برای حل مشکل، خواست کشورهای عضو و کشورهای درگیر این موضوع و ذی‌نفعان است. بنابراین دیپلماسی می‌تواند کمک کند تا این فعالیت‌ها ذیل نهادهای بین‌المللی انجام شود و مشکل مردم ایران، عراق، سوریه و کشورهایی که درگیر هستند و از این شرایط آسیب می‌بینند برطرف شود و نیاز است که دیپلماسی در این حوزه تقویت شود زیرا تا زمانی که از طریق مجامع بین‌المللی این موضوع حل نشود، هر روز میزان گردوغبار و روزهای آلوده بیشتر می‌شود. البته وزارت امور خارجه عضو ستاد گردوغبار است ولی تاکنون اقدامی نکرده است.
تداوم گردوغبار در ایران
صادق ضیاییان، رییس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا نیز به «جهان‌صنعت» گفت: در حال حاضر علل بروز چنین گردوغباری در ایران به دو بخش تقسیم می‌شود. یکی منشا خارجی است که با خیزش باد، خاک‌های رها شده در سوریه و عراق روانه ایران می‌شوند. دیگری منشا داخلی و خشکسالی‌های اخیر است. بنابراین به نظرم منشا طوفان گردوغبار تهران ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی است. از طرفی متولی اقدامات پیشگیرانه بروز چنین گردوغبارهایی همانند مالچ‌پاشی در مناطق مرزی به عهده سازمان محیط‌زیست است.
وی افزود: در هر صورت با وجود خشکسالی‌های ایران و عدم توجه به بهبود شرایط منشا خارجی ما تا پایان سال همچنان با این بحران دست و پنجه نرم می‌کنیم. اگر طی سال‌های آینده این معضل حل نشود، طوفان گردوغبار در شرایط جوی هوای ایران همیشگی می‌شود. چه بسا وضعیت طوفان‌ها بدتر هم می‌شود.
میزان بودجه مقابله با گردوغبار
با وجود اهمیت پدیده گردوغبار در کشور اما به نظر می‌رسد بودجه مقابله با این پدیده آنطور که باید کارساز نیست. در واقع یا این بودجه اصلا تخصیص نمی‌یابد یا اگر هم تخصیص می‌یابد رقم بسیار ناچیزی است و کفاف حل مشکل را نمی‌دهد. علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، دبیر ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار نیز اظهار کرد: «برای مقابله با گردوغبار نزدیک به ۳۲۰ میلیارد تومان اعتبار در بودجه ۱۴۰۱ اختصاص داده شده که پس از طی شدن فرآیند تخصیص و تعیین سهمیه هر یک از دستگاه‌ها، توزیع آن آغاز می‌شود.»
دبیر ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار، مجموع اعتبارات تخصیص یافته برای مقابله با پدیده گردوغبار در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ را ۲۷۰۰ میلیارد تومان عنوان و گفت: «حدود ۵۳ درصد این مبلغ به وزارت جهاد کشاورزی، ۱۷ تا ۱۸ درصد وزارت نیرو و هفت تا هشت درصد به سازمان حفاظت محیط‌زیست پرداخت شد.» حال به نظر می‌رسد رهایی کامل از این پدیده عزمی جدی می‌خواهد تا در کنار تخصیص بودجه کافی، دیپلماسی و دانش بومی بتواند مشکل را حل کند.
مهدیه بهارمست
- 9
- 3
