عبدالقاهر بغدادی ادیب و فقیه ایرانی و نویسنده کتاب الفرق و الفرق

عبدالقاهر بغدادی

چکیده ای از زندگینامه عبدالقاهر بغدادی:

نام کامل: ابو منصور عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بغدادی

تاریخ تولد: ۹۸۰ هجری قمری

محل تولد: بغداد

محل زندگی: نیشابور

حرفه: ادیب و فقیه ایرانی

تحصیلات: ادبیات و فقه

آثار: «اصول الدین، «الملل و النحل، «الفَرق بین الفِرَق» و...

بیوگرافی عبدالقاهر بغدادی

زندگینامه عبدالقاهر بغدادی:

ابو منصور عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بغدادی در سال ۹۸۰ هجری قمری در بغداد به دنیا آمد. او به همراه پدرش به نیشابور رفت و در همانجا هم سکونت پیدا کرد. از آنجایی که بغدادی از قبیله تمیم بود او را تمیمی نیز می نامیدند.

بغدادی و پسرش هر دو به خوش اخلاقی و بخشندگی معروف بودند. گفته شده است که عبدالقاهر تمام مال و ثروت خود را در راه علم بخشید به همین دلیل درگیر فقر و تنگ دستی شد. 

از آنجایی که عبدالقاهر به فنون و علوم یادگیری علاقه بسیاری داشت توانست در چندین رشته از جمله فقه ، کلام ، حساب ، ادبیات و حدیث تبحر پیدا کرد و سپس آنها را تدریس کند. 

اساتید عبدالقاهر بغدادی:

اساتید عبدالقاهر افرادی نظیر؛ ابواسحاق ابراهیم بن محمد اسفراینی، فقیه شافعی و متکلم اشعری بودند. از اساتید دیگر او در علم ریاضی نام برده نشده است. افرادی نظیر ابوعمرو بن نجید ، ابوعمرو محمد بن جعفر بن مَطر ، ابوبکر اسماعیلی و ابواحمد بن عدی استماع حدیث کرده، و بیهقی و عبدالغفار بن محمد بن شیرویه از این فقیه احادیثی روایت کرده اند. 

شاگردان عبدالقاهر بغدادی:

برخی ادعا کرده اند بیشتر بزرگان و اهل نظران خراسان از جمله شاگردان عبدالقاهر بوده اند که از میان آنها می توان به ناصر مروزی و ابوالقاسم قُشیری اشاره کرد. 

دوران حضور بغدادی در نیشابور:

زمانی که عبدالقاهر زندگی می کرد نیشابور به عنوان یکی از شهرهای بزرگ خراسان و از مراکز پر رونق تجاری و کشاورزی محسوب می شد. به دلیل ثبات سیاسی دوران غزنوی؛ نیشابور به مرکزی فرهنگی برای تجمع صاحبان آرای مختلف شده بود. همچنین فقهیان حنفی و شافعی، کرّامیّه ، علویان و اسماعیلیان ، صوفیان پا به عرصه گذاشته بودند که برخی از آنها اهل کتاب بودند. غالبا علما و بزرگان شهر به خانواده‌های اعیان و اشراف تعلق داشتند.

جایگاه علمی بغدادی:

تنها اطلاعاتی که از بغدادی در دسترس است مربوط به الفَرْق بین الفِرَق می باشد که بر اساس آن ابومنصور در ۳۷۰، در حضور ناصرالدوله ابوالحسن سیمجور ، فرمانده سپاه سامانیان ، با یکی از متکلمان کرّامی به نام ابراهیم بن مهاجر به مناظره پرداخت.

با توجه به نفوذ کرّامیّه، این امر مبین تسلّط علمی عبدالقاهر است.

حوزه‌های تخصص عبدالقاهر بغدادی:

بغدادی از دو جهت حائز اهمیت می باشد که شامل: 

احاطه در علم حساب

مهارت در ملل و نحل نویسی یا فرقه شناسی

کتاب الفرق بین الفرق:

بغدادی در زمینه فرقه شناسی دو کتاب با نام های الفَرْقُ بین الفِرَق و الملل و النحل را نوشته است. کتاب الفرق بعد از فرق الشیعه نوبختی و مقالات الاسلامیین اشعری از قدیمی ترین و جامع ترین آثار در این زمینه می باشد. 

به نظر فخر رازی شهرستانی که ملل و نحل خود را بر اساس الفرق بغدادی نوشته است، آن چنان‌که باید در نقل اقوال مخالفان به دور از تعصب نبوده است.

تقسیم‌بندی فرقه ها در کتاب عبدالقاهر بغدادی:

بغدادی بر اساس حدیث افتراقِ امّت بعد از پیامبر؛ فرقه ها را تقسیم بندی کرده است و با توجه به تقدم و تاخر حوادث و وقایع ایجاد شده، اختلاف نظرها را ذکر می کند اما به ریشه های تاریخی اشاره ای ندارد. در کنار این موضوع نمی توان شرایط اجتماعی او را در مقابله با عقاید کرّامیه نادیده گرفت:

او و ابواسحاق اسفراینی و ابن فورَک، متکلم و محدث اشعری، در مواجهه با عقاید تشبیهی کرّامیه، برخلاف شیوه اشعری و باقلانی ، برای تبیین صفات الهی از استعاره و مجاز استفاده کرده‌اند. الملل و النحل او که به تصحیح آلبرنصری نادر منتشر شده، گزارشی خلاصه از کتاب الفرق بین الفرق اوست.

ارکان پانزده‌گانه عقیدتی از نظر عبدالقاهر بغدادی:

بغدادی در کتاب الفرق بین الفرق همان ارکان ۱۵گانه عقیدتی مطرح شده در اصول دین را به عنوان اعتقادات مشترک اهل سنت و جماعت ، که فرقه ناجی است اشاره می دارد. 

این ارکان عبارتند از اثبات حقایق و علوم؛ حدوث عالم ؛ معرفتِ خداوند به عنوان سازنده دنیا ؛ صفات ذاتی ، ازلی ، اسماء و اوصاف او؛ عدل و حکمت او؛ انبیا ، معجزاتشان و...

کتاب الفرق بین الفرق از عبدالقاهر بغدادی

تأکید عبدالقاهر بغدادی بر فقه شافعی:

در تمامی آثار بغدادی بر فقه شافعی کاملا دیده می شود. او همچون دیگر شافعیان، مذهب فقهی خود را بر فقه حنفی برتری می دهد و آن را اصیل تر و نزدیک تر به سنت پیامبر می داند، وی حتی در طعنه به ابوحنیفه شعری سروده است. 

تمایل عبدالقاهر بغدادی به تصوف:

بغدادی هم به تصوف علاقه مند بود و آن را تایید می کرد، او در الفرق بین الفرق و اصول الدین در دسته‌بندی علما و اصناف اهل سنت و جماعت، به صوفیان و بزرگان ایشان اشاره کرده است و طریقه آن‌ها را توکل و قناعت و نفی تشبیه کرده و کرامات اولیا را قبول می کند. وی از هزار عارف گفته شده در طبقات، الصوفیه عبدالرحمان سُلَمی را جزء سه نفر برتر اهل سنت معرفی می کند. 

آثار کلامی عبدالقاهر بغدادی:

از دیگر کتاب های کلامی بغدادی می توان به فضائح الکرّامیّة اشاره کرد که به شدت مخالف کرّامّیه است، البته نمی توان مشخص کرد که آیا در این دوره اوج گیری قدرت ایشان کتاب نوشته شده است یا بعد از روی به افول نهادن آن. 

در اثر الفرق بین الفرق به این کتاب بغدادی اشاره شده است: نفی خلق القرآن؛ الصفات؛ الایمان و اصوله؛ إبطال القول بالتولد؛ الناسخ و المنسوخ (در مجموعه نسخه‌های خطی برلین)؛ فضائح المعتزلة، که خلاصه آن در الفرق آمده است؛ بلوغ المَدی عن أصولِ الْهُدی.

آثار فقهی و حدیثی عبدالقاهر بغدادی:

گذشته از کتاب تفسیر می توان به آثار فقیهی و حدیثی او اشاره کرد که شامل: تأویلُ متشابِه الاَخبارِ والایات؛ التحصیل در اصول فقه؛ العماد فی مواریث العباد می باشد. سبکی این کتاب را در فرائض و حساب بی‌نظیر دانسته است؛ شرح مفتاح ابن القاص؛ الدورّیات فی الطهارات و دیگر بابهای فقهی که اِسنَوی نسخه‌ای از آن را نزد خود داشته است؛ نقضُ ما عَمِلَهُ ابوعبدالله الجرجانی فی ترجیح مذهب أبی حنیفه.

آثار عرفانی عبدالقاهر بغدادی:

از آثار عرفانی بغدادی می توان به تفضیلُ الفقیر الصابِرِ علی الغَنیِّ الشّاکِر اشاره کرد. سبکی از ابن صلاح می گوید که بغدادی کتابی درخصوص تصوف نوشته است و در آن هزار قول به ترتیب حروف گردآوری کرده است.

آثار ریاضی عبدالقاهر بغدادی:

از بغدادی دو کتاب ریاضی برجای مانده است:

التکملة فی الحساب:

این کتاب به زبان عربی نوشته شده است و یک نسخه خطی از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد. نسخه دیگری از این کتاب در قاهره نیز وجود دارد. متن عربی این کتاب همراه با مقدمه و تعلیقات آن توسط احمد سلیم سعیدان به چاپ رسیده است. البته نسخه ناقصی هم در کتابخانه لاله لی استانبول نگهداری می شود. 

آثار عبدالقاهر بغدادی:

اصول‌ الدین‌ یا التبصره البغدادیه

الایضاح‌ عن‌ اصول‌ صناعه المسّاح‌

الفَرق‌ بین‌ الفِرَق‌ : به تفاوت گرایش‌های کلامی‌ در میان‌ مسلمانان‌ می‌پردازد. این کتاب توسط دکتر محمد جواد مشکور با عنوان تاریخ مذاهب اسلام ترجمه شد و در سال ۱۳۳۳ شمسی چاپ شد.

الملل‌ و النحل‌ :در بیان‌ آراء فرقه‌های کلامی‌ در دنیای اسلام‌

الناسخ‌ و المنسوخ‌ :در مورد مفهوم‌ و شرایط نسخ‌، و آیات‌ ناسخ‌ و منسوخ‌ قرآن‌

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش