زندگی نامه جابر بن حیان دانشمند و فیلسوف بزرگ تاریخ ایران

اولین شیمیدان عرب، جابر بن حیان نام داشت

چکیده ای از بیوگرافی جابر بن حیان

نام: ابوموسی جابر ابن حیان

زادروز: احتمالاً ۷۲۱ میلادی

زادگاه: طوس، خراسان، خلافت اموی

درگذشت: احتمالاً ۸۱۵ میلادی

آرامگاه: کوفه

ملیت: ایرانی

بیوگرافی جابر بن حیان

ابوموسی جابر بن حیان، کیمیاگر برجستهٔ ایران، در سال ۱۰۰ هجری شمسی در شهر توس از توابع خراسان به دنیا آمد. پدرش یک داروساز شناخته شده و پیرو مذهب شیعه بود. مدت کوتاهی بعد از این که جابر بن حیان متولد شد، پدرش به علت نقشی که در براندازی حکومت اموی داشت، بازداشت شد و از این جهت او را کشتند. جابر بن حیان به دست نوشته های باقی مانده از پدرش علاقه داشت و به همین جهتٔ حرفهٔ پدرش را ادامه داد. وی با شوق و علاقه به یادگیری علوم دیگر نیز می پرداخت و همین علاقه ی جابر به یادگیری علوم، باعث شد تا وی از توس به کوفه هجرت کند چون کوفه در آن هنگام مرکز علمی جهان بود.

به اعتقاد جابر بن حیان، فلزهای اصلی هفت نوع هستند

جابر بن حیان شاگرد جعفر صادق

جابر بن حیان در اعتقادات مرتبط با شیعه، از شاگردان بزرگ امام ششم شیعیان جعفر صادق معرفی شده است و آنچه واضح است اینست که جابر بن حیان، جعفر صادق را استاد خودش می دانسته از سویی دیگر برخی مستشرقین غربی مانند هانری کوربن در زمینه شاگردی جابر برای جعفر صادق با احتیاط تشکیک کرده یا مانند الیزر پاول کراوس، مستشرق یهودی، آنرا از اساس رد کرده اند؛ اگر چه در رد ادعای کراوس از جمله رساله« مسئله جابری» پاسخ هایی نیز منتشر شده است.

مذهب جابر بن حیان

جابر بن حیان به این علت شیعه است که در موارد متعدد، آثار وی مشتمل بر نقل قولهایی از متون مربوط به علم کیمیا و خطبة البیان منسوب به امام علی( علیه السلام) و نیز دارای ارجاعات بسیار به حکمت کیمیای امام جعفر صادق( ع) است. او برعکس ادعای بعضی از مستشرقان، اسماعیلی مذهب بوده است چون به صراحت در کتاب الخمسین خود، امام موسی کاظم (ع) را جانشین امام صادق ( علیه السلام) معرفی کرده است.

ارتباط جابر بن حیان با برمکیان

جابر بن حیان با جعفر برمكى آشنا شد و با ضمانت وی به دربار پنجمین خلیفه عباسى یعنی هارون الرشید رفت. برمكیان كه به كیمیا علاقمند بودند، از جابر بن حیان حمایت كردند. ظاهراً وی درباره صناعت كیمیا، كتابى براى جعفر برمكى نگاشته بود و آزمایش هاى عجیبى را در این كتاب، درباره یك روش بسیار پیشرفته كیمیاگرى وصف كرده بود. با افول برمكیان در زمان هارون الرشید، سال ۱۸۸ق، جابر بن حیان از دربار شهر بغداد خارج شد و به كوفه بازگشت و در كوفه زندگى مخفیانه اش را ادامه داد. در روایات زیادى صفت كوفى بهمراه نام جابر آمده، که این نشانگر زادگاه او نیست، بلكه بیشتر به این دلیل است كه وی در كوفه مدتها اقامت داشت.

عقیده ی جابر بن حیان درباره ی فلزات

فلزهای اصلی به اعتقاد جابر بن حیان، هفت نوع هستند. این فلزها شامل نقره، مس، آهن، طلا، قلع، سرب و جیوه هستند. باتوجه به تعبیر جابر بن حیان، پایه و اساس صنعتی کیمیاگری را این فلزها تشکیل می دهند. در واقع باتوجه به این فلزها، قانون های علم کیمیا شکل گرفته است.

جابر بن حیان درباره ی اکسیر بر این عقیده بود که طبیعت میتواند اشیا را به یکدیگر تبدیل کند

منزلت جابر بن حیان در علم شیمی

اولین شیمیدان عرب، جابر بن حیان نام داشت. او نخستین کسی است که به علم شیمی مشهور شد و اولین مسلمانی است که بی تردید شایسته ی عنوان شیمیدان است. صفاتی که موجب شده بعضی وی را مورد قدردانی و ستایش و برخی دیگر مورد بخل و کینه توزی خود قرار دهند شامل بلند مقامی، پرآوازگی و دانش عظیمش است.

جابر بن حیان اولین کسی بود که از تکلیس زاج سبز و حل گازهای حاصل در آب، سولفوریک اسید یا گوگرد را به دست آورد و نامآن را زینت الزاج گذاشت. وی، اسید نیتریک یا جوهر شوره را نیز نخستین بار از تقطیر آمیزه ای از زاج سبز، نیترات پتاسیم و زاج سفید بدست آورد.

نظر جابر بن حیان درباره اکسیر

جابر بن حیان درباره ی اکسیر بر این عقیده بود همانگونه که طبیعت میتواند اشیا را به یکدیگر تبدیل کند، مثل تبدیل خاک و آب به گیاه و تبدیل گیاه به موم و عسل توسط زنبور عسل و تبدیل قلع به نقره در زیر زمین و … کیمیاگر نیز میتواند همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاهتر با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه ها و آزمایشها انجام دهد ولی کیمیاگر برای این که بتواند یک شیء را به شیء دیگر تبدیل کند، به وسیله ای نیاز دارد که این کار را انجام دهد که اصطلاحا به آن اکسیر می گویند.

اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابر بن حیان اکسیر را از انواع موجودات سه گانه (فلزات، حیوانات و گیاهان) به دست می آورد و از آن در کارهای کیمیایی اش استفاده می کرد ،. وی در این زمینه می گوید هفت نوع اکسیر وجود دارد که عبارتست از:

- اکسیر فلزی:

اکسیری که از فلزات به دست آمده است.

- اکسیر حیوانی:

اکسیری که از حیوانات به دست آمده است.

- اکسیر گیاهی:

اکسیری که از گیاهان به دست آمده است.

- اکسیر حیوانی – گیاهی:

اکسیری که ازامتزاج مواد حیوانی و گیاهی به دست آمده است.

- اکسیر فلزی – گیاهی:

اکسیری که از امتزاج موادفلزی و گیاهی به دست آمده است.

جابر بن حیان تألیفات بسیارى داشته كه تقریباً شامل همه ی علومىست كه به مسلمانان منتقل شده

- اکسیر فلزی – حیوانی:

اکسیری که از امتزاج مواد فلزی و حیوانی به دست آمده است.

- اکسیر فلزی – حیوانی – گیاهی:

اکسیری که از امتزاج مواد فلزی و گیاهی و حیوانی به دست آمده است.

آثار جابر بن حیان

جابر بن حیان تألیفات بسیار زیادى داشته كه تقریباً شامل همه ی علومىست كه به مسلمانان منتقل شده، ولى باید اقرار كرد كه اینهمه آثار، صرفا كار یك نفر نیست، بلكه به مكتبى كه به نام مكتب جابرى شناخته شده است، تعلق دارد. بعضی تعداد تألیفات مجموعه جابرى از كتب و رسالات را تا ۵۰۰ جلد گفته و مجموع این رسایل كه نزدیک به ۱۰۰۰ صفحه است عبارتست از:

دستاوردهای جابر بن حیان

بعضی از دستاوردهای جابر بن حیان به شرح زیر است:

> جابر بن حیان در زمینه های کیمیاگری، نجوم، اخترشناسی، پزشکی، فلسفه و فیزیک در زمان حیاتش به دستاوردهای بزرگی رسیده که به نام او ثبت شده است.

> بعضی از وسایل آزمایشگاهی که جابر بن حیان اختراع نموده است، شامل انبیق و قرع می باشد. نخستین کسی که گوگرد یا اسید سولفوریک را از تکلیس زاج سبز و حل گازهای به دست آمده در آب، کشف کرد و نام آنرا « زینت الزاج» نامید، جابر بن حیان بود.

> جابر بن حیان مواد شیمیایی بسیاری نظیر نیتریک اسید، سیتریک اسید( جوهر لیمو)، هیدروکلریک اسید، تیزاب( از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می کند)، استیک اسید( جوهر سرکه) را کشف کرد و فرآیندهای تقطیر و تبلور که بعنوان پایه های اصلی شیمی امروزی هستند، را معرفی کرد.

> جابر بن حیان یافته های فراوانی نیز داشته است، که برخی از آن ها شامل جلوگیری از زنگ زدن آهن، روش های استخراج و خالص سازی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها ، حکاکی روی طلا و تجزیه مواد شیمیایی است.« قلم نوری» یکی از دیگر اختراعات جابر بن حیان می باشد. جوهر این قلم در تاریکی نیز از خود نور تولید می کند.

بعضی از وسایل آزمایشگاهی که جابر بن حیان اختراع نموده است، شامل انبیق و قرع می باشد

درگذشت جابر بن حیان

جابر بن حیان سرانجام در سال ۱۹۴ هجری شمسی، مصادف با سال ۸۱۵ میلادی یعنی در سن ۹۴ سالگی، در شهر کوفه درگذشت.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش