زندگینامه ابن رسته؛ جغرافیدان بزرگ ایرانی

ابن رسته

چکیده ای از زندگینامه ابن رسته:

نام کامل: ابوعلى احمد بن عمرِ رسته

تاریخ تولد: -

محل تولد: منطقه رسته اصفهان

زمینه فعالیت: جغرافیا

آثار: الأعلاق النفيسة و يليه كتاب البلدان

درگذشت: حدود ۲۹۰ و ۳۰۰ قمری

بیوگرافی ابن رسته

زندگینامه ابن رسته:

ابن‌رسته ابوعلی احمد بن عمر بن رسته اصفهانی در قرن سوم پس از سالهای ۲۹۳ هجری قمری به دنیا آمده است. وی از اولین جغرافی نگاران اسلامی محسوب می شود که صاحب یکی از معروف ترین کتاب های جغرافی شناسی به نام الاعلاق النفیسه می‌باشد.

ابن رسته در اصفهان ایران به دنیا آمد و مدتی از زندگی خودش را در زادگاهش گذراند. در سال ۲۹۰ هجری قمری به سفر حج رفت و کتاب معروفش به نام الاعلاق النفیسه را در این مدت تالیف کرد. او در ضمن توصیف شهر اصفهان از مردم دیار خود نیز تعریف کرده است. 

آثار ابن رسته:

همانطور که اشاره شد زمانی که ابن رسته در مراسم حج بود کتاب الاعلاق النفیسه را نوشت. این اثر دائره المعارفی شامل علوم مختلف به خصوص جغرافیا بود که از کتیبه های مسجدالنبی و درهای آن در کتاب خود صحبت می کند. محققان شرق تا اواسط سده ۱۹ میلادی درباره ابن رسته اطلاعات چندانی نداشتند، کتاب او را نمی شناختند. او جغرافی دان بود و کتاب خود را نیز در این باره نوشت. 

کتاب الاعلاق النفیسة مطالبی در خصوص مسائل نجومی عنوان می کند. او این کتاب را با سپاس پروردگار و درود به پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت شروع می کند، همراه با بررسی مسائل کیهان شناسی به شکل منظم از آیات سوره هایی مانند آل عمران، انعام، اعراف، یونس، انبیاء، روم، ص، دخان، ق، یس، الرحمن، توبه و تكویر یاد شده اند. 

او در کتاب خود از احمد بن طیب سرخسی عنوان می کند. در این کتاب به عجایب خلقت مانند مستدیر بودن فلك، كروی بودن زمین و دو حركت از حركات آسمان، حركت كل و حركت خورشید و ستارگان صحبت شده است. ابن رسته ادعا می کند منطقۀ حركت دوم، دایرۀ وسط فلك البروج است و خورشید با گردش خاصی که دارد از غرب به شرق رسم می شود و به ۱۲ بخش مساوی تقسیم شده است. 

او هر برج را با تقسیم ۳۰ درجه ای از برج حمل تا حوت عنوان می کند، دایره را ۳۶۰ درجه و هر درجه را ۶۰ دقیقه درنظر می گیرد. 

مطلب بعدی کتاب درباره اجرام و ابعاد و فاصلۀ ستارگان منظومۀ شمسی با زمین صحبت می کند. ابن رسته توسط كراچكوفسكی در زمینه كیهان ‌نگاری و سلف قزوینی تالیفات وی را با احتیاط آمیخته است، و چنین عنوان می کند که ابن رسته مطالب مربوط به ریاضیات و جغرافیای نجومی با استناد به مشاهیری چون احمد بن محمد بن كثیر فرغانی، ابومعشر جعفر بن محمد بن عمر بلخی همچنین تاثیر پذیری از ابن خرداد آورده است. 

ابن رسته شکل و اندازه زمین و چگونگی آن را در این تالیف خود آورده است، همچنین از اختلاف آرای فرقه های متفاوت درباره شکل زمین عنوان می کند. 

بخش جغرافیای طبیعی را با ذکر آیه ۶ از سورۀ آل عمران آغاز می کند. مولف درباره تاریخ بنای كعبه، چگونگی آن از عهد ابراهیم (ع) تا ۲۹۰ ق، اندازه‌ها و روزنه‌هایی كه به آن روشنایی می‌دهند، لوحۀ دیوار كعبه، اوصاف پلكانها، فاصلۀ استوانه‌های دیوار و ازاره‌بندی زرین و سیمین و لوحه‌های متعدد درون كعبه، حجر اسماعیل، حجرالاسود، فاصلۀ آن تا زمین و نیز اندازۀ مقام ابراهیم با دقت بسیار زیادی صحبت می کند. 

بعد از آن مطالبی در خصوص چاه زمزم و ماجرای حفر آن توسط عبد المطلب بن هاشم، همچنین نام هایی از چاه مزبور اشاره می شود. درباره اندازه ‌های مسجدالحرام، شمارۀ ستون های استوانه‌ ای، درها و اندازه‌های آنها، طول و عرض دیوارها، پلكان های صفا و مروه، اندازه‌ های مساجد مزدلفه و منی و حدود مشخصات حرم شریفه اطلاعاتی ارائه شده است. 

بعد از اینکه ابن رسته به وصف مکه می پردازد، به مشخصات مدینۀ منوره همراه با تاریخچه، اندازه‌های مسجدالنبی و ذكر نام های مدینه نیز اشاره می کند. این قسمت جزئیات دقیق، طول و عرض و اندازه‌های مختلف را دربر دارد. ابن رسته بعد از اینکه مطالب مربوط به مدینه؛ شگفتیهای زمین، ویژگیهای عجیب سرزمینهای مختلف و بناهای بزرگ از جمله منارۀ اسكندریه، اهرام مصر، بنای كنیسه‌های سنگی و چوبی را توصیف می کند.

درباره ایوان مداین در نزدیكی بغداد شاهدان می نویسند: هیچ بنایی با شکوه تر از ایوان مداین نیست که با گچ و آجر ساخته شده باشد. دربارۀ شادروان شوشتر می‌نویسد: در این بنا تخته سنگ هایی که بین آنها میله های آهنی کار گذاشته شده اند و با استفاده از ملاط سرب ساخته می شود. 

بعد از آن به سد دربند با نام سد یأجوج و مأجوج اشاره شده است، در همان بخش که مربوط به توصیف دریاها است از دریاهای هند، خلیج فارس، دریای چین، دریای روم (مدیترانه ) دریای بنطس (بحر اسود) و دریای طبرستان و گرگان (بحر خزر) صحبت شده است. 

ابن رسته در آثار خود از مطالب فصل ششم زیج بتانی که منجم و جغرافی‌نگار مشهور است و پیرامون شرح كرۀ زمین به‌ویژه مطالب مشروح وی دربارۀ دریاها مانند دیگر معاصران بتانی از جمله مسعودی، قدامة بن جعفر و جیهانی بهرۀ فراوان جسته و گاه عیناً به نقل مطالب كتاب او پرداخته است. 

در بخشی که مربوط به دریاها است ابن رسته از رودهای گنگ، سند، ارس، كر، سفید رود، زاب علیا و سفلی، نیل، كارون، زرین‌رود (زاینده‌رود)، جیحون، وخشاب، وخاب، دجله (اروندرود) همراه با جزئیات، مسیر آنها از نواحی مختلف و تاریخچه‌ای كوتاه صحبت کرده است. 

بارتولد درباره ابن رسته می گوید، بعد از این دانشمند جغرافی‌نگاران از رودها، نهرها و شهرهای اطراف رودها نام برده‌اند، ولی هیچ یك نتوانسته‌اند همانند ابن‌رسته اطلاعات دقیقی پیرامون مسیر سفلای آمودریا و سواحل دریاچۀ آرال عرضه كنند. وی در ادامه مطالب چنین عنوان می کند: نوشته های ابن رسته با افرادی مانند اصطخری و ابن حوقل دربارۀ خلیجان اختلافاتی دارد. 

خلیجیان بنا بر آنچه اصطخری و ابن‌حوقل می نویسند؛ محلی است که در آن مکان آب آمودریا به دریاچۀ آرال می‌ریزد، در حالی که بنابر نظر ابن رسته خلیجیان؛ پایین قریۀ برابیض که محلی باتلاقی است معرفی می کند، بنابر این دیدگاه رودآموی (جیحون) پس از عبور از این محل به دریاچه‌ای كه گرداگرد آن ۸۰ فرسنگ است، وارد می شود. آنچه مشخص است این دریاچه همان دریاچۀ آرال است که ابن رسته از آن نام نبرده. 

بخش بعدی کتاب ابن رسته در خصوص ۷ اقلیم همراه با توصیفات شهرهای مشهور آن است، با این وجود تقسیم بندی شامل قاره ها نمی باشد. با این توصیفات ابن رسته اظهار دارد به جزء مناطق یاد شده نواحی نامشخص دیگری هم وجود دارد که خبری از وضعیت زندگی انسانی، حیوانی و گیاهی شان وجود ندارد. 

درباره اقلیم های یاد شده اما جغرافیایی، آب و هوا، محیط زیست، زندگی حیوانات و پوشش گیاهی و... مگر به کوتاهی اشاره شده است. در شرح مربوط به کشورها به ایران توجه خاصی شده است. در این بخش ابن رسته از چهار جهت اصلی جغرافیایی که از عهد باستان ایرانیان متداول بوده است صحبت می شود و معرفی می کند:

خراسان (خورآیان) را مشرق، خوربران (خاوران) را مغرب، باختر را شمال و نیمروز را جنوب. 

تالیف کتاب الاعلاق النفیسه توسط ابن رسته

اساتید و شاگردان ابن رسته :

برخی از منبع ابن رسته را استاد قزوینی می نامند زیرا وی در تالیف دو نمونه از کتاب هایش یعنی آثار البلاد و اخبار العباد و کتاب عجائب المخلوقات از کتاب های متاثر ابن رسته بودند. 

بنابر آنچه ابن نعیم اصفهانی می گوید ابن رسته نوه دختری محمد بن مغیرة بن سلم بن ابی‌مریم بوده است و دانش اموخته عنوان می کند: جدش هم ابراهیم هروی و ابوایوب سلیمان بن داود شاذکونی می باشد که در تایید این صحبت محمد بن احمد بن ابراهیم قاضی و سلیمان بن احمد هم راوی آمده اند. 

ذهبی عنوان می کند: ابوالشیخ انصاری (م ۳۶۹ هـ) در ایام مرگش از ابوعلی حدیث فرا گرفته است که با توجه به تاریخ وفات ابن رسته نمی تواند مطلب درستی باشد. 

نقاشی های به جای مانده از ابن رسته

موالی ابن رسته:

از موالی ابن رسته می توان به؛ ابومنصور نصر (م۳۳۵ هـ)، ابوالفضل بندار بن نصر صحاف (م ۳۳۶ هـ) و ابوبکر محمد بن نصر مودب (م پس از ۳۵۰ هـ) اشاره کرد.

تاریخ وفات ابن رسته:

بر اساس عقیده ابونعیم ابن رسته در سال ۲۹۳ هجری قمری از دنیا رفته است، اما بر اساس نظر محققین تاریخ وفات به سال های بین ۲۹۰ تا ۳۰۰ هجری قمری برمی گردد.

ابن رسته و کتاب معروفش الاعلاق النفسه

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش