تلگرام، واتس‌آپ، فیس‌بوک و توییتر برنامه‌ها و شبکه‌های مجازی هستند که با نزدیکی به انتخابات در کشور ما بیش‌ازپیش فعال می‌شوند، چراکه بسیاری از کاربران می‌توانند عقاید و دیدگاه‌های خود را بدون ترس و هراسی بیان کرده و به این شکل تبادل عقاید کنند، حتی فعالیت در فضای مجازی به‌نظر می‌رسد این‌روزها بسیار تاثیرگذار‌تر از گفت‌وگوی رودررو بوده و تاثیر بیشتری داشته باشد. اما این‌که این موضوع تا چه حد بر هوشیاری سیاسی مردم تاثیرگذار باشد، جای سوال دارد؟
چندی پیش علی لاریجانی در دیدار با وزیر ارشاد گفت: «فضای مجازی موجب هوشیاری سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شده است.» این موضوع درحالی اتفاق افتاده که منتقدان خود را می‌طلبد. چرا بسیاری از اطلاعاتی که در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌چرخد دارای منبع موثقی نیستند.
رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به اهمیت فضای مجازی در این زمینه ادامه داد: «امروزه تحولات فرهنگی در دنیا اهمیت داشته و فضای مجازی نیز یکی از این تحولات است، فضای مجازی موجب هوشیاری سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شده و تاثیرات زیادی دارد.» اگرچه هنوز با گذشت زمان چندین و چندساله از ورود فضای مجازی اما هنوز پذیرش این امر که فضای مجازی روزنه‌ای برای هوشیاری سیاسی است، امری بدیهی است. این تاثیرگذاری و هوشیاری سیاسی تا جایی ملموس بوده که حسن روحانی، رئیس‌جمهوری در متن سخنرانی خود از کاربران فضای مجازی تشکر کرد، اما این‌که کاربران فضای مجازی در این زمینه چه نظری دارند خود جای سوال دارد.
فاطمه دانشجوی علوم ارتباطات در این زمینه می‌گوید: «به‌نظر من در فضای مجازی اطلاعات نسبتا خوبی ردوبدل می‌شود، اطلاعاتی که ممکنه به هر دلیلی صداسیما پخش نکنه که خیلی خوبه. اما این‌رو هم بگم که من فکر می‌کنم تمام این اطلاعات شاید برای کسی که نظر مشخصی ندارد، کارآمد باشد و در انتخابش تاثیرگذار باشد، در غیر این صورت کسی که انتخاب خود را کرده است، عقاید خود را حفظ می‌کند، حتی در صورتی که ضدعقاید او گفت‌وگو شود.»
مهدی یکی از کاربران فعال فضای مجازی اما نظر دیگری دارد: «فضای مجازی همچون شمشیر دو لبه است، با نگاهی به فضای مجازی متوجه حجم زیاد دروغ‌ها و افترا‌هایی می شویم که زده می‌شود.»
او که نگران فریب‌خوردن عده‌ای از کاربرانی است که به‌تازگی به این فضا پیوسته‌اند، می‌گوید: «فضای مجازی دو بعد دارد؛ یکی آگاهی‌رسانی به مردم و دیگری با ادعاهای دروغ و توخالی مردم را فریب‌دادن.
برای مثال با نزدیک‌شدن به انتخابات عده‌ای بحث سند ٢٠٣٠ را به میان پیش کشیدند که کمتر کسی با آگاهی از آن صحبت می‌کرد، حتی بخشی از آن را مطالعه نکرده بودند، در این‌گونه موارد بسیاری از مردم که بی‌اطلاع هستند، دچار دوگانگی می‌شوند که به باور این موضوع برسند یا نه! که در بسیاری از موارد باعث تقابل افراد با یکدیگر شده، به همین جهت با نشان‌دادن کتاب‌های دروغی به مردم آنها را گمراه می‌کنند و ممکن است بر دیدگاه‌های فکری افراد تاثیر بگذارد که این امر نشان‌دهنده عدم هوشیاری سیاسی کاربران فضای مجازی است،چراکه بدون مطالعه این مقولات را مورد پذیرش خود قرار می‌دهند. اما در صورتی که با تحقیق و مطالعه به این باور برسند و راه خود را پیدا کنند، این امر نشان‌دهنده این است که وجود فضای مجازی باعث هوشیاری سیاسی در جامعه شده است.» حال برای ملموس‌ترشدن موضوع به گفت‌وگو با برخی از کارشناسان نشسته‌ایم.
تأثیر فضای مجازی از گذشته تا کنون
سال ١٣٧٢ بود که اینترنت به‌صورت عمومی مورد استفاده در دانشگاه‌های ایران قرار گرفت. در آن زمان استفاده اصلی که از آن می‌شد، دریافت و ارسال نامه‌های الکترونیکی بود. اما در گذر زمان دستخوش تغییر و تحولات فراوانی شد، به‌گونه‌ای که تغییر کاربری داد. اواخر دهه ٧٠ و اوایل دهه ٨٠ بیش از هرچیز دیگری یاهو مسنجر مورد استفاده قرار می‌گرفت. شاید در ابتدا کاربرد مسنجر مانند دیگر برنامه‌های مجازی کاربرد علمی داشت، اما در گذر زمان به گفت‌وگوی روزانه تبدیل شد، به دور از گرایش و بحث‌های سیاسی، اما با همه‌گیرشدن فیس‌بوک و توییتر موج جدیدی در بین ایرانیان به راه افتاد و کم‌کم به مکانی برای بحث‌های سیاسی و بیان عقاید مبدل شد تا جایی که مسئولان در سال ٨٨ اقدام به فیلترکردن فیس‌بوک و توییتر کردند.
اگرچه هنوز که هنوز است فیس‌بوک محفلی است برای مباحث سیاسی، اما اکنون با وجود برنامه‌هایی چون واتس‌آپ و تلگرام این مباحث به سمت این دو برنامه کوچ کرده‌اند. کوچی که این‌روزها موجب‌شده مردم عامه بیش‌ازبیش به هوشیاری سیاسی دست پیدا کنند و انتخابی هوشمندانه‌تر داشته باشند، چراکه در فضای مجازی اطلاعات و مباحث دست‌به‌دست می‌چرخد که موجب آگاهی جامعه می‌شود، همین امر موجب شده تا بهترین انتخاب نصیب‌شان شود.
هوشیاری مردم با تعامل مجازی
محمد علی الستی جامعه‌شناس ارتباطات و استاد دانشگاه| اگرچه حضور فضای مجازی باعث کمرنگ دیده‌ترشدن رسانه‌های دیداری و شنیداری شده است، اما مزیت‌هایی نیز دارد که مزید بر آن دیده می‌شود که یکی از آنها هوشیاری سیاسی و اجتماعی مردم است.
محمدعلی الستی، جامعه‌شناس ارتباطات و استاد دانشگاه در این زمینه معتقد است: «فضای مجازی بدون‌شک موجب هوشیاری مردم در جامعه شده است، چراکه در زندگی اجتماعی و ساختار سیاسی بین مردم و حاکمیت لایه‌ای وجود دارد که به آن جامعه مدنی گفته می‌شود. این لایه که متشکل از نهاد‌های مدنی است عبارت است از اتحادیه‌های صنفی، سندیکاها، ان‌جی‌او‌ها، احزاب و.... که وظیفه آگاه‌سازی مردم را برعهده دارند.»
این استاد دانشگاه با اشاره به این‌که نهاد‌های مدنی مسئولیت آگاهی‌بخشی به مردم را برعهده دارند، در این زمینه توضیح داد: «باید توجه داشت که مردم به تنهایی نمی‌توانند صدای خود را به گوش مسئولان برسانند و این وظیفه بر نهاد‌های مدنی متحمل شده است. به همین جهت می‌توان گفت مردم به وسیله این نهاد‌ها آگاهی و شناخت خود را ارتقا می‌دهند. برای مثال زمانی که گفته می‌شود مسئولان باید در مقابل مردم پاسخگو باشد، به معنای این است که نهاد‌های مدنی پرسشگری می‌کنند تا مسئولان در مقابل پرسش‌ها پاسخگو باشند.»زمانه شکلی به خود گرفته که موجب شده فضای مجازی به‌عنوان رسانه شناخته شود. الستی در این زمینه توضیح داد: « شبکه‌های اجتماعی یکی از بهترین دوره رسانه‌هایی هستند که درحال‌حاضر نقش آگاهی‌سازی را برعهده دارند، البته ممکن است در شبکه‌های اجتماعی شاهد اخبار نادرست نیز باشیم، اما اساسا کارکرد فضای مجازی، کارکرد مثبت و سازنده‌ای است که به سطح آگاهی مردم می‌افزاید.»
این استاد دانشگاه ضمن یادآوری افقی‌بودن جریان اطلاعات در فضای مجازی در این زمینه ادامه داد: «مسأله حایزاهمیت دیگری که وجود دارد آن است که اصولا آگاهی زمانی که جریان اطلاعات به‌صورت عمودی باشد، بالا به پایین باشد، تاثیرگذاری بسزایی ندارد. برای مثال آموزش‌هایی که در مدارس توسط معلمان انجام می‌شود یا نصیحت‌های پدر و مادر به فرزندان از بالا به پایین است، از موضع قدرت به زیردست تاثیرگذاری ندارد. اما در شبکه‌های اجتماعی اطلاعات به‌صورت افقی است و در حلقه ارتباطی که وجود دارد، با یکدیگر تبادل اطلاعات می‌کنند، به همین جهت زمانی که گفت‌وگو صورت می‌گیرد، تاثیرگذاری بسزایی در افراد دارد، چراکه از جریان عمودی اخبار و اطلاعات خارج شده و به جریان افقی رسیده که این امر موجب شده آگاهی عموم افراد افزایش پیدا کند.»
الستی در خاتمه با اشاره به تعدد مزیت‌های فضای مجازی گفت: « از دیگر فواید فضای مجازی در دسترس بودن آن است که تمام گرایش‌های فکری می‌توانند مشارکت داشته باشند. بنابرین امروزه شبکه‌های اجتماعی یکی از مهمترین نهاد‌های مدنی و یکی از مهمترین رسانه‌هاست. گویی که جدای از جریان قدرت و انحصار توانسته در بین مردم آگاهی ایجاد کند. رأیی که مردم امسال به صندوق‌های رأی انداختند یکی از نمونه‌های تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی بوده و حتی این فضای مجازی توانست تاثیرات پوپولیستی بسیاری از کاندیداها را نقش‌برآب کند.به‌طورکلی می‌توان گفت در شرایط موجود در نظام جمهوری اسلامی ایران که درحال‌گذار به سمت دموکراسی هستیم، فضای مجازی از مناسب‌ترین وسایل ارتباطی و آگاهی‌رسانی است، چراکه بسیاری از رسانه‌ها برای آگاهی‌بخشی دچار محدودیت‌هایی هستند که فضای مجازی دیگر این محدودیت‌ها را ندارد، به همین جهت فضای مجازی توانسته خلأیی که در رسانه‌ها و نهاد‌های مدنی وجود دارد
از میان بردارد.»
هوشیاری در آگاهی است نه فضای مجازی
حمید رسایی نماینده سابق مجلس شورای اسلامی| اگرچه به عقیده بسیاری از کارشناسان فضای مجازی باعث هوشیاری سیاسی شده است، اما این موضوع منتقدان خود را نیز دارد. حمید رسایی، نماینده سابق مجلس شورای اسلامی در این زمینه معتقد است: «فضای مجازی به همان اندازه که هوشیاری سیاسی را دربردارد به بیراهه کشاندن و تأثیر منفی را نیز در پی دارد.»
رسایی ضمن انتقاد از این موضوع که عده‌ای بر رابطه مستقیم هوشیاری سیاسی و فضای مجازی پافشاری می‌کنند، توضیح داد: «ممکن است در فضای مجازی اخبار کذب نیز انتشار پیدا کند و تکرار شود که این تکرار می‌تواند آن خبر کذب را به مخاطب القا کند؛ در صورتی که صحت خبری آن مشخص نیست.»
این نماینده سابق مجلس با اشاره به این‌که هوشیاری سیاسی تنها مربوط به اطلاع و آگاهی افراد از موضوع‌های درون جامعه است در این زمینه ادامه داد: «هوشیاری به فضای مجازی برنمی‌گردد، بلکه هوشیاری به ویژگی‌های فردی و میزان اطلاعات هر کس برمی‌گردد که راجع به موضوعات روز تا چه میزان اطلاعات دقیقی دارد و چقدر ملاک و معیار دارد که براساس آنها بتواند درباره حوادث پیرامون خود که به وقوع می‌پیوندد، تصمیم بگیرد.»
نماینده سابق مجلس شورای اسلامی با اشاره به عدم کنترل فضای مجازی و نامعتبر بودن برخی از اخبار در این زمینه بیان کرد: «فضای مجازی راه ارتباطی است که اخبار در آن انتشار پیدا می‌کند که موجب تبادل و ارتباط بین کاربران می‌شود، اما به جهت آن‌که فضای مجازی قابل کنترل نیست، نمی‌توان صدق و کذب آن را تعیین کرد.»
رسایی در خاتمه ضمن مهم دانستن فرهنگ استفاده از فضای مجازی و استناد نکردن به اخبار نامعتبر در این زمینه توضیح داد: «به همین جهت می‌توان گفت این موضوع بستگی به فرهنگ مردم دارد؛ زیرا کسانی که از کاربران فضای مجازی هستند اگر از فرهنگ استفاده از آن برخوردار باشند، می‌دانند نباید به اخباری که دارای منبع نیست، استناد کنند و در این فضا به اخباری توجه داشته باشند که دارای منابع باشد. به همین علت نمی‌توان هوشیاری سیاسی مردم جامعه را در فضای مجازی جویا شد.»
فضای مجازی و روشنگری افکار عمومی
مصطفی آب روشن جامعه شناس| در جامعه ای زندگی می‌کنیم که محدودیت های زیادی دامن‌گیرمان شده است و در بسیاری مواقع به اجبار به‌جای گفت‌وگو از فضای مجازی استفاده می‌کنیم تا به عقایدمان جامه عمل بپوشانیم. مصطفی آب‌روشن، جامعه‌شناس در این زمینه معتقد است: «شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی افکار و مطالبات عمومی انکارناپذیر است، چراکه با نگاهی به دنیای پیرامون خود درمی‌یابیم فضای مجازی تاثیر مستقیم بر زندگی روزمره‌مان می‌گذارد.»
این جامعه‌شناس با اشاره به تاثیرگذاری مستقیم شبکه‌های اجتماعی در این زمینه ادامه داد: «تاثیر شبکه‌های مجازی بر افکار عمومی واقعیتی انکارناپذیر است، چراکه ما در عصری زندگی می‌کنیم که سرعت انتقال اطلاعات در فضای مجازی روند تغییرات اجتماعی را بشدت افزایش داده است.»
بسیاری از اطلاعاتی که این روزها دست‌به‌دست می‌چرخد و کمتر کسی را می‌بینیم که از آن بی‌خبر باشد، شاید همین امر موجب استقبال مردم و تاثیرگذاری شبکه‌های مجازی بر افکار عمومی شده باشد. آب‌روشن در این زمینه توضیح می‌دهد: «امروزه به یمن وجود فضای مجازی و برنامه‌های متعددی که برای دسترسی به آن وجود دارد و روشنگری نخبگان اجتماعی و سیاسی در فضای مجازی، خوشبختانه افکار عمومی به تراز فکری بالاتری سمت و سوق داده می‌شود.»
این جامعه‌شناس با اشاره به اثربخش‌بودن فضای مجازی در بالارفتن هوشیاری سیاسی در این زمینه ادامه داد: «با واکاوی و تحلیل محتوا در دو انتخابات اخیر ما تاثیر انکارناپذیر شبکه‌های اجتماعی را به وضوح مشاهده می‌کنیم.» آب‌روشن که نگاهی مثبت به تاثیرگذاری فضای مجازی دارد، در این زمینه توضیح می‌دهد: «پیروزی آقای روحانی انعکاس دو متغیر اساسی است، نخستین عامل وجود شبکه‌های اجتماعی و عامل تاثیرگذار دیگر که رابطه معناداری با فضای مجازی دارد، افزایش آگاهی‌های مردم است که هر دو مولفه به لطف دولت تدبیر و امید در جامعه محقق شده است.»
آب‌روشن در خاتمه با بیان این‌که دیدگاه مشترک نیز می‌تواند عاملی برای آگاهی مردم و حتی بالارفتن سواد سیاسی شود، در این زمینه توضیح داد: «وقتي يك فكر، ايده يا انتخابي در گروه‌ها يا فضاي مجازي با واكنش‌هاي مشتركي روبه‌رو شده و در شبكه‌هاي اجتماعي در گردش قرار مي‌گيرد، به‌طو قطع افكار و مطلوبيت‌هاي اعضاي گروه را تحت‌تاثير خود قرار مي‌دهد، افكار عمومي را شكل داده و موجب بالارفتن آگاهی مردم از گذر سیاست در جامعه و اتفاقات پیرامون می‌شود.»
انتخاب با مخاطب
امید علی مسعودی استاد ارتباطات| این روزها همهمه تأثیرگذاری فضای مجازی بر هوشیاری سیاسی مطرح است. امیدعلی مسعودی، استاد ارتباطات در این زمینه معتقد است: «ابتدا باید در مورد فضای مجازی دقت نظر خاصی داشت. قبل از حضور اینترنت موضوعی که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود دروازه‌بانی خبر بود؛ یعنی اخبار از خبرنگاران متعددی که در رسانه‌های مختلف فعالیت داشتند دریافت و سپس ارزیابی و منتشر می‌شد، اما اکنون رویه‌ای متفاوت در پیش داریم و با حضور فضای مجازی دروازه‌بانی و گزینش خبر بر عهده کاربران فضای مجازی است. در این‌جا تصمیم‌گیری برعهده مخاطبان است که موجب هوشیاری آنان نیز می‌شود زیرا خود باید به تنهایی به صحت و سقم اخبار پی ببرند.»
مسعودی با بیان این‌که سواد رسانه‌ای براساس میزان دسترسی و درعین‌حال مختصات جغرافیایی مخاطبان می‌تواند در مشارکت سیاسی و رسانه‌ای آنها تأثیر داشته باشد که می‌تواند در مصرف رسانه‌ای مخاطبان تأثیرگذار باشد، در این زمینه توضیح داد: «بسیاری مواقع در رسانه‌های گذشته هم اخباری وجود داشت که نمی‌توانستند روی صحت آنها تمرکز کنند و تأثیر آن این بود که هر رویدادی اتفاق بیفتد خبرنگاران با دید خود آن را منعکس می‌کنند. به عبارتی بازنمایی از رویداد به وقع پیوسته است. از سوی دیگر به جهت این‌که در فضای مجازی دروازه‌بانی خبر وجود ندارد، سواد رسانه‌ای می‌تواند یاری‌رسان ما باشد.»
این استاد دانشگاه در خاتمه با بیان این‌که نباید از نظر دور داشت در عرصه رفتارهای سیاسی در دنیا شیوه و روش‌هایی اعمال می‌شود که بر مبنای شرایط حاکم بر هر کشور، اهداف سیاست‌گذاران و مخاطبان روی می‌دهد که حق طبیعی آنان استفاده از فضای مجازی نیز محسوب می‌شود، در این زمینه توضیح داد: «فضای مجازی کانال ارتباطی است که در هر لحظه بنا به نیاز‌های امروزه بسیاری از کلمات رد و بدل می‌شود. به همین جهت شنیدن اخبار در لحظه و به صورت آنلاین نیازی است که ما نمی‌توانیم از آن غافل بمانیم، بنابرین همه مقولات گفته شده از تاثیرگذارترین عواملی هستند که باعث هوشیاری سیاسی می‌شوند و ممکن است در کنار این اخبار، اخبار کذب نیز تولید که باعث انحراف کاربران
شبکه اجتماعی شود.»
حک شدن ایمیل کلینتون بازتاب فضای مجازی
اگرچه فضای مجازی در جای‌جای دنیا مورد توجه جامعه قرار گرفته، اما در سایر کشور‌ها آزادی بیشتری نسبت به کشور ما وجود دارد تا جایی که در آستانه انتخابات آمریکا ایمیل هیلاری کلینتون هک شد.
او نیز یکی از عوامل شکست خود را در مقابل ترامپ در همین موضوع جست‌وجو می‌کند، چراکه پس از هک‌شدن ایمیل شخصی کلینتون اطلاعات او دست‌به‌دست چرخید و برخی از واقعیت‌ها بر بسیاری از هوادارانش روشن شد، چراکه اطلاعات محرمانه او انتشار ایمیل‌های هک‌شده به شکل بسته‌های روزانه توسط سایت افشاگر ویکی لیکس بود که در این میان هزاران ایمیل مربوط به جان پودستا، رئیس ستاد انتخاباتی هیلاری کلینتون و نامزد حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری هشتم نوامبر آمریکاست. مردم آمریکا نیز با دسترسی که به فضای مجازی داشتند توانستند از این طریق به واقعیت‌های پشت پرده پی ببرند.
- 14
- 4
