زمانی لیگ آزادگان بالاترین سطح لیگ فوتبال ایران (بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰) بود که مربیان بزرگ امروز و کارشناسان و پیشکسوتان بسیاری حاصل همان دوره هستند. لیگ آزادگان فقط ۱۰ دوره برگزار شد. اولین دوره این لیگ، در فصل ۱۳۷۰ و آخرین دوره آن در فصل ۸۰-۱۳۷۹ بود. سال ۱۳۸۰ لیگ برتر فوتبال ایران کلید خورد تا لیگ دسته اول باشگاه‌های ایران، یک درجه تنزل پیدا کند و با عنوان لیگ آزادگان و تحت‌الشعاع لیگ برتر قرار گیرد.
مسابقات لیگ آزادگان در تمامی ۱۰ دوره، به صورت لیگ دوره‌ای و رفت و برگشتی برگزار می‌شد ولی تعداد تیم‌های شرکت‌کننده و گروه‌‌بندی‌های هر سال فرق داشته است. در دوره‌هایی که مسابقات در دو گروه برگزار می‌شد، دو تیم اول هر گروه به صورت ضربدری در بازی‌های تک‌حذفی با یکدیگر روبه‌رو می‌شدند و برنده‌ها به مسابقه فینال می‌رفتند که برنده فینال قهرمان لیگ می‌شد. حالا ۱۷ سال از آن زمان گذشته و خاطرات لیگ آزادگان هنوز هم در یاد بسیاری از ستاره‌های فوتبال که اکنون پیشکسوت و مربی محسوب می‌شوند، زنده است. هنوز هم تعلقات‌خاطری وجود دارد که هیچ‌گاه از یاد نرفته و نمی‌رود.
یک زمانی لیگ آزادگان تاج سر بود و بزرگان فوتبال ما از آنجا مسیر راهیابی به باشگاه‌های خارجی و اروپایی را جست‌وجو می‌کردند. اما حالا این لیگ محله بروبیایی شده که نه کنترل خاصی دارد و نه مربیان بزرگ لیگ برتر و تیم ملی نگاهی به آن می‌اندازند تا نکند پدیده‌ای از آن بیرون بیاید.
در این مقاله نگاهی داریم به حیات و ممات باشگاه‌هایی که با لیگ آزادگان زنده شده و ادامه حیات داده‌اند و با افول آن هم از گردونه مسابقات خارج شده و به دست فراموشی سپرده شده‌اند. هر چند هنوز هم تعدادی از این باشگاه‌ها و تیم‌ها در قید حیاتند و نفس می‌کشند اما خارج از قوانین و عرف لیگ آزادگانی که وجود داشت و شور و اشتیاق فراوانی ایجاد می‌کرد.
قهرمانان ادوار مختلف مسابقات لیگ آزادگان به ترتیب زیر بوده است:
۱۳۷۰ پاس، ۱۳۷۱ پاس،۱۳۷۲ سایپا، ۱۳۷۳ سایپا ، ۱۳۷۴ پرسپولیس، ۱۳۷۵ پرسپولیس، ۱۳۷۶ استقلال، ۷۸-۱۳۷۷ پرسپولیس ، ۷۹-۱۳۷۸ پرسپولیس و ۸۰-۱۳۷۹ استقلال.
پاس: همدان یا تهران
خرداد سال ۱۳۸۶بود که طی مراسمی رسمی، تیم فوتبال بزرگسالان پاس تهران با حضور مسئولان ذی‌ربط که زیر نظر نیروی انتظامی استان تهران فعالیت می‌کرد، به شهدای استان همدان هدیه شد. این خبری بود که در آن تاریخ، خبرگزاری‌ها منتشر کردند و با هدیه شیرینی به همدانی‌ها کام خیلی‌ها را هم تلخ کردند. اتفاقات زیادی افتاد که در هیاهوی بسیار گم شد و عیان نشد. دلایلی هم برای این انتقال ساختند که اصلا منطقی نبود. اگر هم بود هیچ زیرساختی برایش متصور نبودند و عواقب کار را نسنجیده بودند. دلیل این بود:
تیم‌های تهرانی به منظور جذب هوادار به شهرستان‌ها می‌روند! این موضوع وقتی بیشتر زیر‌سوال می‌رود که خبری عجیب در آبان ماه سال ۸۵ منتشر شد. حمیدرضا حاجی‌بابایی، نماینده وقت همدان در مجلس شورای اسلامی که بعدا وزیر دولت احمدی‌نژاد هم شد، طی نامه‌ای از رئیس‌جمهور وقت خواست مقدمات انتقال یک تیم فوتبال به استان همدان را فراهم کند.
این درخواست با موافقتی که به همراه داشت شرایطی را فراهم کرد تا در فصل ٨٧-٨٦ تیم ریشه‌دار و موفق پاس تهران به همدان منتقل و در نهایت نابود شد. تیم فوتبال پاس را می‌توان نماد تیم‌هایی دانست که از اوج عزت تا ناکجاآباد را تجربه کرده است. این تیم که سالیان سال در سطح اول فوتبال ایران و حتی آسیا حضور داشت، یکی از دو تیم ایرانی است که طعم قهرمانی در آسیا را چشیده است.
باشگاه فوتبال پاس تهران که در سال ۱۳۳۲ تاسیس شد ابتدا نام کاملش باشگاه «سبز قبایان» بود و در طول فعالیت ۶۵ ساله‌اش از امکانات خوب شهربانی (قبل از انقلاب) و نیروی انتظامی بهره‌مند بود که همه اینها بعد از واگذاری به همدان از بین رفت. مجموعه ورزشی شهید دستگردی تهران با بخش‌ها، قسمت‌ها و امکانات بسیار ورزشی یکی از امکانات و تجهیزاتی بوده است که اکنون در اختیار نیروی انتظامی و در خدمت پیمانکار و سایر گروه های ورزشی قرار دارد. پاس تهران سابق و همدان امروزی، الان در لیگ دسته سه کشور حضور دارد.
برق تهران: مدعی
وقتی اسم تیم برق را سرچ می‌کنیم به هر چیزی می‌رسیم جز فوتبال. انگار تا امروز تیمی به این اسم در فوتبال ایران وجود نداشته است! جام منطقه‌ای ایران ۱۳۴۹ و جام تخت‌جمشید ۱۳۵۲ سال‌هایی بودند که از تیم برق به عنوان مدعی قهرمانی نام برده می‌شد. باشگاه برق خرداد ۱۳۸۶ و در حالی که در لیگ دسته یک بازی می‌کرد، فعالیت حرفه‌ای خود را متوقف و تیم اصلی خود را منحل کرد.
شموشک نوشهر: مهندس درویش
باشگاه شموشک نوشهر؛ تیمی که روزگاری به گربه سیاه باشگاه‌های پرسپولیس و استقلال معروف بود و بازیکنان زیادی به فوتبال ایران معرفی کرد، توسط مهندس مسعود درویش تاسیس و به‌صورت خصوصی فعالیت می‌کرد. اما این تیم ریشه‌دار پس از درگذشت مالک فوتبال‌دوستش علی‌رغم تلاش‌هایی که برای ادامه حیات آن متحمل شده، کم‌کم دچار مشکلاتی شد تا اینکه دیگر اثری از فوتبال نوشهر در سطح اول فوتبال ایران نباشد. اما حالا شموشک بعد از انحلال قصد دارد با خرید امتیاز در لیگ دسته دو گربه سیاه را به فوتبال برگرداند.
این تیم یک‌بار در فصل ۸۳-۸۲ و یک‌بار هم در فصل ۸۵-۸۴ در لیگ برتر حضور پیدا کرد ولی هر دو سال به لیگ پایین‌تر سقوط کرد. اینکه شایعه خرید امتیاز دسته دو برای بازگشت تیم شموشک و ایجاد شور و شوق به مردم شهر تا چه حدی می‌تواند راست باشد، هنوز معلوم نیست؛ تیمی که کم بازیکن به فوتبال مملکت نداده است. پیمان حسینی، عزت پور‌قاز، رحمان احمدی، رحمان رضایی، محسن بنگر، میثم بائو، محمدرضا خلعتبری، بهمن طهماسبی، سهراب انتظاری، محسن یوسفی، مصطفی مهدیزاده، ابوذر رحیمی، کیانوش رحمتی، سید‌میثم حسینی و مجید نور‌محمدی و مسعود حق‌جو برخی از شاخص‌ترین بازیکنان پرورش یافته باشگاه شموشک هستند.
کشاورز: کاشت بی‌برداشت
سال ۶۰ توسط وزارت کشاورزی ایران وارد فوتبال ایران شد. سال ۷۰ با پرداختن دستمزدها و حقوق‌های کلان به اصطلاح حرفه‌ای وارد فوتبال شد و همان سال بازیکنان بسیاری مثل مرحوم قایقران، افتخاری، جواد زرینچه، نادر محمدخانی، کوروش تشت‌زر، کوروش برمک و... را جذب کرد. مرتضی کرمانی‌مقام، محمدحسن انصاری‌فرد، مجید نامجومطلق و سیدمهدی ابطحی بازیکنان مطرح دیگری بودند که در این تیم توپ زدند. کشاورز با همه این ولخرجی‌ها سال ۷۱ بین تیم‌های لیگ به‌عنوان چهارم رسید و این بهترین نتیجه این تیم در تاریخ لیگ ایران بود. کشاورز در سال ۱۳۷۵ پس از سقوط به دسته دوم منحل شد و امتیاز خود را به تیم بهمن کرج واگذار کرد.
پیام مشهد: پیام کجا؟
پیام مشهد، پیام گچ خراسان، پیام مقاومت خراسان، پیام ارتباطات مشهد، پیام پیکان و پیام (می‌سی‌نو) و پیام امام رضا(ع) اسم‌هایی بود که تیم مشهدی در طول تاریخ فوتبال ایران داشته است. این تیم در سال ۱۳۵۵ تاسیس و درحال حاضر با نام پیام وحدت خراسان در لیگ دسته سوم حضور دارد و مالکیت آن نیز برعهده مالک سابق تیم پیام مشهد است.
این تیم در هفتمین دوره لیگ برتر در بازی برگشت برابر فولاد خوزستان در مرحله پلی‌آف به تساوی یک بر یک رسید و چون پیام در بازی رفت در مشهد بدون گل مساوی کرده بود، توانست به هشتمین دوره لیگ‌برتر فوتبال باشگاه‌های کشور صعود کند ولی در پایان همان سال مجددا غزل لیگ را خواند و در دو سال بعد به دلیل مشکلات مالی به لیگ دسته سوم سقوط کرد. از بازیکنان مشهوری که در این تیم بازی کرده‌اند می‌توان به نیما نکیسا، داریوش یزدانی، بهزاد داداش‌زاده، ستار همدانی و مهدی هاشمی‌نسب اشاره کرد.
استقلال رشت: وجود خارجی ندارد
در سال ۱۳۶۲ در شهر رشت باشگاه فوتبالی به اسم استقلال رشت بنیان گذاشته شد. این تیم تنها یک فصل در رقابت‌های لیگ برتر حضور داشته است. از بهترین نتایج تیم رشتی می‌توان به برد دو بر یک در سال ۷۰ در انزلی، سه بر دو در سال ۷۶ مقابل ملوان و در فصل ۸۰–۷۹ برد یک بر صفر مقابل قهرمان آن فصل یعنی استقلال و برد مقابل تیم‌های دیگری مثل سپاهان، پاس و تراکتورسازی اشاره کرد. استقلال رشت تیمی است که دیگر وجود خارجی ندارد.
تام اصفهان: قهرمان لیگ قدس
اگر بخواهیم یکی از تیم‌های قدیمی فوتبال کشور را نام ببریم باید از تام اصفهان حرف بزنیم. تیمی که در سال ۵۷ در اصفهان تاسیس شد. کسب رتبه سومی گروه ب در لیگ قدس ۶۹–۶۸ که در آن زمان بالاترین سطح لیگ فوتبال ایران بوده است از افتخارات این تیم به شمار می‌آید. به دلیل بروز مشکلات مالی بزرگ برای تیم تام، امتیاز آن به باشگاه ذوب‌آهن واگذار شد. احمدرضا عابدزاده، دروازه‌بان افسانه‌ای تیم‌های ملی، استقلال و پرسپولیس با این تیم به سطح اول فوتبال کشور معرفی شد.
هما: به یاد دهداری
این تیم در اصل با پرویز دهداری و تشکیل تیم فوتبال «گارد» شکل داده شد. این تیم اولین قهرمان فوتبال تهران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است. باشگاه همای تهران در سال ۴۱ تاسیس شد و سال ۵۲ به نمایندگی از ایران در جام ریاست‌جمهوری کره حضور پیدا کرد و در دیدار افتتاحیه این بازی‌ها تیم ملی کره جنوبی را شکست داد و سرانجام به مقام سومی رسید. سال ۸۸ این تیم به جوانرود در استان کرمانشاه منتقل شد.
اتکا: هدیه بی‌اثر باد آورده را باد می‌برد
این باشگاه با انتقال امتیاز باشگاه تهرانی به شهر گرگان تاسیس شده بود. سال ۸۷ بود که به دنبال انتقال تیم‌های فوتبال از تهران به شهرستان‌ها، تیم صنایع اتکای تهران به‌عنوان هدیه دولت به گلستان انتقال یافت تا این استان برای نخستین بار حضور در لیگ یک و سطح دوم فوتبال کشور را تجربه کند. این تیم بعد از پنج فصل حضور در لیگ یک سقوط کرد، اما با قهرمانی در لیگ دو مجددا به لیگ یک بازگشت. مشکلات مالی و نبود زیرساخت‌های لازم در گلستان باعث و بانی از دست دادن شور و شوق مردم گرگان شد. با این میزان بدهی که اتکا با آن مواجه بود، به نظر نمی‌رسید اسپانسری حاضر به پرداخت آن شود و نماینده فوتبال گلستان پله‌پله به پایین رفت تا منحل شود.
تیم‌داری در لیگ‌های کشور آرزوی هر استانی است ولی گلستان از هدیه دولت استفاده لازم را نبرد. قصه تلخ انتقال‌های امتیاز از تهران به شهرستان‌ها باز هم تکرار شد و اتکا هم سرنوشت پاس را پیش گرفت و شاید با از بین رفتنش، فوتبال گلستان هم از بین برود.
شیرین فراز کرمانشاه: فراز تلخ
باشگاه فوتبال راهیان کرمانشاه که سابقا با نام شیرین فراز کرمانشاه فعالیت می‌کرد به همت محمد درخشان (قائم‌مقام باشگاه شیرین فراز) و با خرید امتیاز تیم عقاب از همایون ایمن‌پور تاسیس شد. ورزشگاه آزادی کرمانشاه با گنجایش ۶۵۰۰ نفر دربازی‌های شیرین فراز جای سوزن انداختن نداشت. این تیم در فصل ۸۶–۸۵ لیگ دسته اول فوتبال با هدایت فراز کمالوند شروع کرد و با برگزاری اردوی آماده‌سازی در ترکیه برنامه دوساله برای صعود به لیگ برتر را داشت اما به دلیل اختلاف با فرمان کریمی مدیرعامل باشگاه از سمت خود استعفا داد. این تیم در این فصل تمام بازی‌های خانگی خود را غیر از بازی با هما که به تساوی کشید، با پیروزی پشت سرگذاشت و با پیروزی در پلی‌آف مقابل تراکتورسازی به لیگ برترصعود کرد.
۱۱ هفته ابتدای لیگ ۸۷–۸۶ شیرین‌فراز بازی‌های قابل قبولی ارائه داد و در میانه جدول قرار گرفت اما مشکلات این تیم با حضور نیافتن «یسیچ» از هفته دوازدهم روی نیمکت، به دلایل نامشخص شروع شد، به‌گونه‌ای که شیرین‌فراز در۶ بازی باقیمانده خود تا پایان نیم‌فصل فقط یک گل به ثمر رساند. به خاطر دریافت کمک‌های دولتی نام این تیم سال۹۱ به راهیان کرمانشاه تغییر کرد. تیم راهیان کرمانشاه در سال ۹۴ به لیگ دسته دوم سقوط کرد و این تیم در همان سال برای همیشه منحل شده و باشگاه فوتبال استقلال جنوب تهران امتیاز آن را خریداری کرد. فراز کمالوند، محمود فکری، جواد زرینچه، امید طیری و رضا مهاجری مربیانی بودند که نیمکت شیرین فراز به خود دید.
استیل آذین: پول و دیگر هیچ
استیل آذین در فصل‌های ۸۹-۸۸ و ۹۰-۸۹ تیم ترسناک لیگ برتر بود و در دومین سال حضورش در لیگ برتر در قعر جدول قرار گرفت و درنهایت به لیگ یک سقوط کرد تا نابود شدن را تجربه کند؛ نابود شدنی که جز یک اسم و قدری خاطره هیچ چیزی به جای نگذاشت. تیم استیل آذین در همان سال اول حضور در لیگ برتر با هدایت حمید استیلی توانست نتایج خوبی کسب کند و در رده پنجم قرار گیرد.
این نتایج حسین هدایتی را به فکر تقویت تیم و کسب سهمیه آسیایی انداخت و در فصل بعد تعداد بسیار زیادی از ستارگان ایران را جذب تیم خود کرد اما در اتفاقی عجیب به خاطر ضعف در مدیریت و عدم هماهنگی کادر فنی و بازیکنان، تیم نتایج دور از انتظاری گرفت و درنهایت به مقام آخر دست یافت و دوباره به لیگ آزادگان سقوط کرد. علی کریمی، مهدی مهدوی‌کیا، فریدون زندی، علیرضا واحدی نیکبخت، سیاوش اکبرپور، حسین کعبی، داوود سیدعباسی، علی انصاریان، سوشا مکانی، حسن اشجاری، میلاد زنیدپور، رضا نوروزی، حامد کاویانپور، ابراهیم میرزاپور، حسین کاظمی، امیر شاپورزاده، داوود فنایی، محمد پروین، پژمان جمشیدی، محمد محمدی، محمد غلامی و بهشاد یاورزاده از بازیکنان مطرح استیل آذین بودند.
پورا: پوست و روده
در اواخر سال ۶۶ مالک یک شرکت پوست و روده با خرید امتیاز باشگاه فوتبال کیان، پورا را تاسیس کرد اما در سال ۷۳ به دلیل عدم صعود به لیگ دسته اول فوتبال ایران منحل شد. وحید قلیچ، یحیی گل‌محمدی، مرتضی فنونی‌زاده، رحیم یوسفی، کاظم سیدعلیخانی، عبدالوهاب اسلامی، جواد منافی و رسول ذوالفقاری در این تیم بازی کرده‌اند.
چوکای‌تالش: قلعه عقاب‌ها
تیم چوکای انزلی در شهر انزلی و در سال ۷۰ تاسیس شده و در سال۷۷ با تلاش‌های فراوان نماینده وقت شهرستان تالش، از بندر انزلی به شهر تالش منتقل و نام آن به چوکای‌تالش تغییرکرد. در بهترین فصل خود که فصلی رویایی تلقی می‌شود، با ۱۱ پیروزی و کسب ۴۰ امتیاز به مقام ششم جدول ۱۶ تیمی دست یافت. قلعه عقاب‌ها زمانی برسر زبان‌ها افتاد که آنها در خانه پرسپولیس را سه بر یک شکست دادند و با استقلال به تساوی یک-یک رسیدند. هرچند در آزادی تهران چهار گل از قرمزها و ۶ گل از آبی‌ها دریافت کردند، اما رتبه ششم نام آنها را بر سر زبان‌ها انداخت. مشکلات مالی گریبان آنها را هم گرفت و سال بعد (۱۳۷۸) در لیگ، سیزدهم شدند و پایان غم‌انگیزی داشتند و داستانی که به انتها رسید.
جنوب اهواز: جام برندگان آسیا
سال۵۲ در اهواز بنیانگذاری شد و باشگاه فوتبال فولاد خوزستان در سال ۷۴ امتیاز این تیم را به اسم خود منتقل کرد. اوایل دهه۷۰ در جام آزادگان بازی می‌کرد و جمعا ۶ دوره در بالاترین دسته لیگ فوتبال ایران حضور داشت. سال ۷۲ جنوب اهواز مقابل سایپا قرار گرفت و با قبول شکست نتوانست جام را تصاحب کند. این تیم حضور در جام برندگان آسیا را به‌عنوان نماینده فوتبال ایران نیز در کارنامه خود دارد که در آن مسابقات با قبول شکست در مرحله یک‌چهارم نهایی برابر الشعب امارات حذف شد.
ابومسلم مشهد: عده‌ای جوان
یکی از باشگاه‌های استان خراسان رضوی که صاحب‌امتیاز آن، موسسه فرهنگی ورزشی ابومسلم خراسان رضوی است و آخرین حضور فوتبالی این موسسه، پاییز سال۹۲ در لیگ برتر بود. در اوایل سال ۴۹ عده‌ای دور هم جمع شدند و تیمی را تشکیل دادند که نامش را ابومسلم خراسان نامیدند. درسال ۵۰ که فوتبال ایران بنیانگذاری شد تیم آریا از مشهد در این مسابقات حضور پیدا کرد و در بازی آخر نتوانست بر تیم سپاهان اصفهان غلبه کند و ناگزیر به لیگ تخت جمشید راه نیافت.
از این رو دو تیم مطرح آن زمان یعنی آریا و ابومسلم چاره‌ای جز ادغام با یکدیگر نداشتند تا بتوانند تیمی قوی را راهی مسابقات کنند. ابومسلم خراسان با پیروزی انقلاب و تغییر و تحول بنیادی کشور نیز دچار همین تحولات اساسی شد. تیم ابومسلم خراسان در ۹ دوره لیگ برتر فوتبال ایران حضور داشته است و همیشه تماشاگران زیادی حامی آن بودند. این تیم در سال ۸۵ به‌عنوان بهترین تیم غیر تهرانی شناخته شد و در سال ۸۴ در فینال جام حذفی فوتبال ایران با شکست در برابر تیم صبا درحالی که میزبان نیز بود از قهرمانی و راهیابی به رقابت‌های باشگاه‌های آسیا بازماند.
در فصل ۸۹-۸۸ با کسب تنها ۳۲ امتیاز و قرار گرفتن در رده هفدهم جدول هجده تیمی، همراه با تیم‌های فجر مقاومت و استقلال اهواز به لیگ دسته اول سقوط کرد. بازهم نبود مدیریت درست و عدم دلسوزی مسئولان وقت ورزش استان، ابومسلم را نیز همانند تیم‌های دیگر به سمت نابودی کشاند تا در پایان فصل ۹۴ لیگ دسته دوم به لیگ دسته سوم سقوط کند و خیل عظیم هوادارانش را به عزا فرو برد. خداداد عزیزی، رضا عنایتی، علیرضا نیکبخت‌واحدی، اکبر میثاقیان و خیلی‌های دیگر از این تیم قدیمی به فوتبال ایران معرفی شدند
بهمن کرج: استیلی و دوستان
سال ۷۲ در شهر تهران، بهمن مداح و اکبر مقیم با خرید امتیاز باشگاه بانک سپه تهران و تغییر آن به بهمن این تیم را تاسیس کردند و پس از پایان لیگ در سال ۷۴ آن را به شهر کرج منتقل کردند. بهمن بازی‌های خود را در ورزشگاه شریعتی کرج انجام می‌داد. تا سال ۷۹ با حضور خود در لیگ ایران بهمن کرج بعد از تیم‌های پرسپولیس تهران، استقلال تهران، پاس تهران و سایپای البرز پنجمین تیم پرافتخار ایران به‌شمار می‌رفت.
دو نایب قهرمانی در لیگ آزادگان ۷۴ و ۷۶–۷۵، یک قهرمانی جام حذفی در سال ۷۳ و دو نایب قهرمانی جام حذفی در ۷۶–۷۵ و ۷۹–۷۸ از افتخارات تیم کرجی به‌حساب می‌آید. بهمن بازیکنان مشهوری همچون؛ مارکار آقاجانیان، خداداد عزیزی، حمید استیلی، محمد خاکپور، محمدرضا مهدوی، فرهاد مجیدی، علی‌اصغر مدیرروستا، محمد نوازی و خیلی‌های دیگر را تحویل فوتبال ایران داده است. این تیم در سال ۷۹ پس از واگذاری امتیازش به باشگاه فوتبال پیکان تهران منحل شد.
پلی‌اکریل اصفهان: سوپر جام
این باشگاه از اوایل دهه ۶۰ بر سر زبان‌ها افتاد که به شرکت پلی‌اکریل اصفهان نیز وابسته بود. در جام حذفی ۶۶ درخشید و در سال ۷۰ با قهرمانی در سوپرجام استان اصفهان، مجوز حضور در لیگ آزادگان را به‌دست آورد، اما به‌دلیل حضور سپاهان و تام از اصفهان در لیگ، به دسته سوم رفت. این تیم در پنج دوره جام آزادگان حضور داشت.
گهر دورود: شکایت بی‌اثر
تنها نماینده استان لرستان در فوتبال (با نام پیشین گهر‌زاگرس)، که در دو بازی رفت و برگشت مرحله پلی‌آف در شهرهای بوشهر و بروجرد در مجموع به تساوی یک - یک دست یافت و به لطف گل زده بیشتر در خانه حریف، به‌عنوان آخرین تیم آن دوره و اولین نماینده استان لرستان راهی لیگ برتر شد. در تیر ماه ۸۵ این تیم تحت امتیاز باشگاه داماش دورود تاسیس شد و باشگاه در سال ۹۰ به گهر‌زاگرس دورود لرستان تغییر نام داد. با صعود تیم دورودی به لیگ برتر و الزامات «ای‌اف‌سی» صاحب هیات‌مدیره، مدیرعامل و ساختار اداری جداگانه شد.
پس از حذف تیم فوتبال گهردورود در لیگ برتر و سپس در لیگ دسته اول و همین‌طور در لیگ دسته دوم باشگاه‌های کشور ساختار تیم کاملا تغییر یافت و می‌توان گفت عملا منحل شد. شکایت کروز دانوفسکی و مونته نگرو دو بازیکن این تیم به فیفا باعث شد تا برای این تیم در فیفا پرونده تشکیل شود. حالا که شکایت آنها به‌نتایجی در فیفا رسیده است، اما باشگاهی به نام گهردورود در فوتبال ایران وجود ندارد که به شکایت این دو بازیکن رسیدگی کند.
کیان تهران: بزرگان فوتبال
صدری میرعمادی در سال ۳۰ آن را تاسیس کرد و در سال ۶۸ با فروش امتیاز آن به باشگاه فوتبال پورا، غزل فوتبال را خواند. منصور امیرآصفی، پرویز قلیچ‌خانی، علی پروین، امیر حاج‌رضایی، فرامرز ظلی و بهروز سلطانی بازیکنان سرشناس فوتبال ایران بودند که در آن تیم توپ می‌زدند.
شهید قندی یزد: اثری نیست
تیم یزدی به‌صورت مقطعی در فوتبال ایران مطرح شد و بر سر زبان‌ها افتاد و امروز آسمان و زمین را به‌هم ببافی اثری نمی‌توانی از آن پیداکنی. تنها تجربه حضور یک تیم یزدی در بالاترین سطح فوتبال ایران نیز به شهید قندی بازمی‌گردد که در فصل ۸۵-۸۴ پا به عرصه لیگ برتر گذاشت، ولی در همان سال هم به لیگ یک بازگشت. امتیاز این تیم بعدها به تربیت‌یزد و سپس سنگ‌آهن‌بافق‌یزد تغییر نام یافت و سرانجام نیز انحلال، آخرین سرنوشت این تیم یزدی بود.
مس سرچشمه: نیم میلیارد
باشگاه ورزشی مجتمع مس‌سرچشمه در بخش فوتبال از لیگ شهرستان رفسنجان شروع به فعالیت کرد و در فصل ۹۰-۸۹ با قرار گرفتن در رده اول گروه دو لیگ آزادگان به لیگ برتر صعود کرد، اما پس از یک فصل حضور در لیگ برتر ایران با قرار گرفتن در رده آخر (هجدهم) فاتحه لیگ برتر را خواند.
امتیاز تیم فوتبال مس‌سرچشمه در تیر ماه سال ۹۲ با مبلغی در حدود یک و نیم میلیارد توسط مجموعه پدیده‌شاندیز خریداری و به شهر مشهد منتقل شد تا تیم با همه اتفاقاتش به خاطره‌ها بپیوندد.
بانک تجارت: ناصر‌خان حجازی
سال ۶۸۱۳شمسی بود که بانک‌تجارت با خرید امتیاز باشگاه فوتبال بوتان، تیم بانک تجارت را تاسیس و علاوه‌بر فوتبال در رشته‌هایی چون والیبال و بسکتبال نیز فعالیت کرد.
سال ۱۳۷۳ شمسی تنها سالی بود که تیم بانک‌تجارت در لیگ سراسری بازی کرد، لیگی که با ۲۴ تیم برگزار شد و این در حالی بود که تعدادی از بهترین بازیکنان و مربیان وقت فوتبال ایران همچون علی دایی، ناصر حجازی، طاهری، مارکار آقاجانیان، حسن کریمیان و امیر حاج‌رضایی را نیز در اختیار داشت، ولی با سقوط از لیگ دسته اول در همان سال بازیکنان سرشناس هم از این تیم جدا شدند و بعد از آن در لیگ دسته یک تهران تا سال ۷۹ شمسی فعالیت داشت.
برق شیراز: جام استقلال چین
عده‌ای از جوانان ورزش‌دوست شیرازی در سال ۱۳۲۵ که در «کارخانه چراغ‌برق شیراز» کار می‌کردند، تصمیم به تشکیل یک تیم فوتبال گرفتند با سرپرستی نعمت‌اللهی و مربیگری بهادر قهرمان. در سال ۵۶ به‌خاطر اینکه بهترین تیم شهرستانی جام تخت‌جمشید شده بودند به جام استقلال چین اعزام شدند. برق یک‌بار به مقام قهرمانی و یک‌بار به مقام نایب قهرمانی در جام حذفی فوتبال ایران دست یافته است. دوران طلایی برق‌شیراز را دهه ۷۰ می‌دانند.
سال‌هایی که بازیکنان بزرگی چون داریوش یزدانی، رضا استواری، افشین پیروانی، مهدی شیری و… چهره قدرتمندی از فوتبال شیراز را به نمایش می‌گذاشتند. سقوط از لیگ برتر ۸۸–۸۷ به لیگ دسته یک در حالی سرنوشت شوم برق را رقم می‌زد که در پایان هفته هفتم با ۱۶ امتیاز در رده اول جای داشت و ستاره‌هایی چون مهدی شیری، ستار زارع، برادران کریمیان و داریوش یزدانی برای برق بازی می‌کردند. اما بازهم نبود یک سیستم درست مدیریتی و با جدایی برخی بازیکنان و اختلافات داخلی و عدم‌همکاری برق منطقه‌ای و مدیرعامل وقت این تیم پس از کسب رتبه ۱۸ لیگ برتر، به‌همراه تیم‌های پیام و داماش به لیگ دسته اول سقوط کرد.
فصل ۸۷-۸۶ که محمود یاوری سرمربیگری این تیم را برعهده داشت، در جدول ۱۸ تیمی مسابقات با کسب ۴۷ امتیاز در رده هشتم جدول قرار گرفت. برق در رقابت‌های لیگ دسته سوم کشور حضور دارد، جایی که اصلا در شأن مردم شیراز و برق دوستداشتنی فوتبال ایران نیست. البته تیم برق‌نوین‌شیراز را با این برق‌شیراز اشتباه نگیرید.
عقاب: تیم ستاره‌ها
تیم تهرانی فوتبال ایران در سال ۱۳۲۵ تاسیس شد. بازی‌های زیبای عقاب و حضور تماشاگران به‌خاطر دیدن ستاره‌های آن زمان فوتبال کشور جذابیت مسابقات را بالا می‌برد به‌گونه‌ای که آنها آرام‌آرام تماشاگر ثابت پیدا کرده بودند. پنج ستاره ملی‌پوشی که مقدماتی جام جهانی ۱۹۷۴، کارنامه رنگینی برایشان درست کرده بود، اسم عقاب را دوچندان بزرگ می‌کرد. این پنج تن عبارت بودند از پرویز قلیچ‌خانی ( کاپیتان تیم ملی) - وفاخواه - مهدی لواسانی - مرادی و ایرج دانایی‌فرد که برای اولین‌بار به اردوی تیم ملی دعوت شده بودند و از جمع عقابی‌ها اسماعیلی - ضرابی - مالکی و امینی‌خواه سابقه بازی ملی داشتند.
آلومینیوم هرمزگان: حال و روز بندرعباس
تیم جنوبی فوتبال ایران در شهر بندرعباس است که در سال ۸۵ تاسیس شده‌است. فصل ۹۱-۹۰ با قهرمانی در گروه (ب) لیگ آزادگان برای نخستین‌بار به لیگ برتر فوتبال ایران صعود و پس از آن به لیگ یک و سپس به لیگ دسته دوم سقوط کرد و حال روز چندان خوشی نیز بعد از فروش امتیازش ندارد.
داماش گیلان: تعصب شمالی
دومین تیم پرطرفدار گیلان در سال ۵۴ تاسیس شد. احمد خوشکلام که از تیم ابوذر رشت حمایت می‌کرد در سال ۶۲ تصمیم گرفت این تیم را با نام استقلال‌رشت راهی مسابقات کند. دو دهه بعد از آن امتیاز این تیم به باشگاه پگاه‌گیلان و درنهایت امتیاز این تیم به باشگاه داماش‌گیلان انتقال یافت. برای اولین‌بار در فصل ۸۸- ۸۷ داماش به لیگ برتر صعود کرد که در همان سال با قرار گرفتن در رتبه آخر جدول رده‌بندی غزل لیگ را خواند. بهترین رتبه داماش در لیگ برتر به فصل ۹۱-۹۰ بازمی‌گردد که این تیم بعد از سپاهان، تراکتورسازی، استقلال، صبا، نفت و ذوب‌آهن، هفتم شد.
نیروی زمینی: سربازان وطن
یک باشگاه نیمه‌حرفه‌ای است که در سال ۵۹ تاسیس شد و بازیکنان آن را بیشتر سربازان ارتش تشکیل می‌دادند. به‌دلیل برخی مشکلات نیروی زمینی در فصل ۸۹-۸۸، امتیاز لیگ دسته اول خود را به تیم گسترش‌فولاد واگذار کرد و به لیگ دسته دوم منتقل شد.
این داستان ادامه دارد
با مطالعه سرنوشت تیم‌های مطرح شده احساس عجیبی به آدم دست می‌دهد. مثل از دست دادن کسی است که برایش زحمت کشیده‌ای و سال‌ها در کنارش بوده‌ای، اما این هم خصلت و خاصیت فوتبال است در همه جای دنیا. فقط ایران نیست که چنین بلایی سر باشگاه‌ها و تیم‌ها می‌آورد. با این حال باز هم با تیم‌های دیگری که بودند و الان نیستند.
- 16
- 6
