زلزله مانند صدها بلاي طبيعي و غيرطبيعي ديگر در پايتخت فراموش شده است و اين روزها كمتر مسئول يا شهروندي درباره آن سخن مي‌گويد. اما هرگز نبايد فراموش كرد كه براساس پيش‌بيني‌هاي كارشناسان، زلزله تهران اجتناب‌ناپذير است. به همين دليل هر لحظه بايد منتظر وقوع آن باشيم. نكته قابل توجه اينجاست كه تهران به‌عنوان پايتخت ،چه ميزان در برابر زلزله و حوداث پس از آن آمادگي دارد. حادثه پلاسكو و امدادرساني پس از آن گواه روشني بر اين مساله است كه اگر در تهران زلزله‌اي رخ دهد، شاهد بزرگ‌ترين فاجعه يك قرن اخير در كشور خواهيم بود. از كمبود تجهيزات و امكانات هلال احمر، غافلگيري مسئولان ستاد بحران كه بگذريم به غول خفته تهران، بافت فرسوده مي‌رسيم.
۲۲ درصد پلاك‌هاي تهران در بافت فرسوده
براساس آمار بيش از ۳ هزار و ۲۷۰ هکتار بافت فرسوده در تهران وجود دارد كه ۲۲ درصد پلاک‌هاي تهران را به‌خود اختصاص داده است. بافت فرسوده‌اي كه همچون آتش زير خاكستر است كه هر لحظه امكان شعله‌ور شدن و وقوع يك فاجعه در آن وجود دارد. تراكم بالاي جمعيت و عدم امكان امدادرساني در مواقع بحراني دو شاخصه مهم بافت فرسوده است. دو شاخصه‌اي كه در مواقع بحران، تراژدي‌هاي غم‌انگيزي را خلق خواهند كرد.
درچند سال اخير براي جلوگيري از وقوع فاجعه، نوسازي بافت فرسوده مطرح شده است؛ شهرداري بسته‌هاي تشويقي براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده تهران ارائه كرده اما اين بسته‌هاي تشويقي با استقبال مالكان بافت‌هاي فرسوده مواجه نشده است و همچنان بافت‌هاي فرسوده در شهر جولان مي‌دهند. براساس برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور، بافت‌هاي فرسوده بايد طي ۱۰ سال نوسازي شوند؛ اتفاقي كه در تهران تاكنون رخ نداده است.بافت‌هاي فرسوده تهران بیشتر در محدوده مرکزی شهر و در مناطق ۱۰، ۱۱ و ۱۲ و همچنین مناطق حاشیه‌ای محدوده مرکزی مانند مناطق ۷، ۱۴، ۱۵ و ۱۷ متمرکز شده است.
بازآفريني شهري براي نوسازي
يكي از طرح‌هايي كه درچند سال اخير براي نوسازي بافت فرسوده از سوي دولت پيشنهاد شده و مطالعات بسياري نيز روي آن صورت گرفته، طرح «بازآفريني شهري» است. به‌گفته معاون مسكن وزير راه و شهرسازي، طرح بازآفرینی شهری بر نوسازی بافت‌های فرسوده میانی یا درون شهرها متمرکز است. پیشنهادی که برای بازسازی و تامین مسکن وجود دارد، این است که در دهه آینده سرمایه‌گذاری در این بافت‌ها باشد.
فرآیند اجرا در نوسازی بافت‌های فرسوده به‌صورت محله محور است؛یعنی همزمان با نوسازی مسکن، امکانات محله و امکانات شهری متناسب با آن بازسازی می‌شود و توسعه می‌یابد. بر اساس برنامه توسعه ششم بايد هرسال ۲۷۰محله در قالب بازآفرینی نوسازی شوند که این امر توسط بخش خصوصی و توسعه‌گران انجام می‌شود و زمین را یا خود مردم می‌دهند یا دولت از زمین‌های دولتی واگذار می‌کند و بانک‌ها نيز متناسب با پروژه تامین مالی را با پرداخت تسهیلات برعهده می‌گیرند.
طرح بازآفريني شهري در سايه
اما به تازگي خبرهايي از نوسازي بافت فرسوده پايتخت در قالب طرحي عجيب به‌گوش مي‌رسد. پروژه‌اي كه طرح بازآفريني شهري در سايه آن گمشده است. براساس شواهد دولت در نظر دارد در زمين‌هاي باز شهري اقدام به احداث ساختمان‌هايي براي انتقال جمعيت ساكن در بافت فرسوده، كند. طرحي كه با حاشيه و البته اعتراض‌هاي گسترده‌اي همراه بوده است. رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران يكي از منتقدان طرح جديد نوسازي بافت فرسوده به «قانون» در اين‌باره مي‌گويد:« توجه ويژه دولت به موضوع احيا و بازسازي بافت‌هاي فرسوده، فرصت استثنايي و تاريخي براي كلانشهرهاي كشور به‌وجود آورده است.
تهران با دارا بودن حدود سه هزار و ۲۶۸ هكتار بافت فرسوده يكي از كلانشهرهاي در معرض آسيب كشور محسوب مي‌شود. به همين دليل احيا و نوسازي بافت فرسوده يكي از اولويت‌هاي اصلي مديران شهري است. اما به تازگي طرحي از سوي دولت در ستاد بازآفريني شهر تهران، مطرح شده و چندين كلنگ‌زني نيز در راستاي اجراي آن انجام شده است. نكته قابل توجه اينجاست كه تاكنون از اين طرح به‌صورت كامل رونمايي نشده و به‌عنوان عضوشوراي شهر تهران از نوع مدل، روش و پيوست‌هاي مطالعاتي آن اطلاعي ندارم».
طرحي در ابهام
محمد سالاري با اشاره به اينكه نقش مردم و سازمان‌هاي و نهادهايي كه در فرآيند نوسازي و بهسازي بافت فرسوده مداخله و حضور دارند، در اين طرح مشخص نيست، ادامه مي‌دهد:«در بررسي‌هاي انجام شده، مشخص شد كه دولت زمين‌هاي چند هكتاري بكر و باز در نزديكي بافت فرسوده شهر تهران را به اجراي اين طرح اختصاص داده است.در اين طرح بارگذاري‌هاي جديدي را با مشاركت بخش خصوصي و بسته‌هاي تشويقي مانند واگذاري رايگان زمين به سرمايه‌گذاران و عطاي تسهيلات كم‌بهره و بلند مدت، اجرا مي‌شود. حال پرسش اينجاست كه بارگذاري جديد چه ارتباطي با نوسازي بافت فرسوده دارد؟
دولت مدعي است جمعيت ساكن در بافت فرسوده را در اين ساختمان‌ها ساكن مي‌كنند و پس از بازسازي بافت فرسوده دوباره ساكنان بافت فرسوده را به محله‌هاي بازسازي شده، انتقال مي‌دهند. به اعتقاد من اجراي اين پروژه بازگشت به گذشته است.
در گذشته تهران چنين طرح‌هايي را تجربه كرده است؛ پروژه نواب نمونه بارز آن است. برخلاف ادعاي دولت طرح جديدي قرار نيست، اجرا شود. اما مساله ديگر چگونگي انتقال ساكنان بافت فرسوده بوده كه سازوكار دولت در اين بخش نيز مشخص نيست و پرسش اصلي اين است كه آيا اين طرح تحقق‌پذير است؟».
مسكن مهر در قلب تهران
او درباره بارگذاري جديد و تاثير آن بر سرانه‌هاي خدماتي و عمومي شهري، مي‌گويد:« مهم‌ترين چالش ما در بافت فرسوده، كمبود سرانه و پروژه‌هاي محرك توسعه است. اگر زمين‌هاي نزديك بافت فرسوده نيز ساخته شوند، براي توسعه و آينده شهر در بحث اندوخته زمين با مشكل مواجه خواهيم شد. طرح دولت مشابه طرح مسكن مهر است و براي حل اين مشكل بايد از تمام ابعاد آن رونمايي شود.
كارشناسان و مردم حذف شده‌اند
سالاري با تاكيد بر اينكه در حوزه بافت‌هاي فرسوده بدنه كارشناسي حذف شده‌اند،بيان مي‌كند:« دولت در اين طرح بدنه كارشناسي را حذف كرده و حتي وزارتخانه تخصصي مربوط به اين طرح، وزارت راه و شهرسازي نيز نقش بسيار كم‌رنگي در فرآيند اجراي اين طرح دارد. واگذاري اين پروژه به دكتر تركان باوجود تمامي خدمات ارزشمند او در بخش‌هاي صنعت و ... ابهام دارد؛ چرا كه تركان تاكنون سابقه اجرايي در بخش نوسازي بافت فرسوده نداشته است.
شركت مادر تخصصي عمراني و بهسازي، وزارت راه و شهرسازي، سال‌هاست كه در حوزه بافت‌هاي فرسوده مطالعات تخصصي به‌ويژه در طرح بازآفريني شهري انجام داده است. طرحي كه درحال حاضر از سوي دولت معرفي شده، هيچ ارتباطي به طرح بازآفريني شهري ندارد ».
نوسازي بافت فرسوده يك شبه اجرايي نمي‌شود
عضو شوراي شهر تهران مي‌افزايد:« از يك سو تا زماني‌كه دولت در اين طرح از نظرات كارشناسان، متخصصان، نهادها، سازمان‌هاي مرتبط و شهروندان استفاده نكند، به موفقيتي در نوسازي بافت فرسوده دست نمي‌يابد. از سوي ديگر بافت‌هاي فرسوده يك شبه به وجود نيامده كه يك شبه با دستور حتي رييس جمهور، تخصيص اعتبار و تغيير مجري پروژه بتوان آن را حل كرد.نوسازي بافت فرسوده يك فرآيند است كه به صورت تدريجي و با طرحي بلند مدت اجرايي خواهد شد.
براساس تجربه و مطالعات نوسازي بافت فرسوده در جهان، مداخله تنها سخت افزاري و مبتني بر ساختمان‌سازي در حوزه بافت هاي فرسوده سرانجامي ندارد. در اين حوزه بايد بيش از ساختمان به محله و پيوست‌هاي فرهنگي، اجتماعي و ... آن توجه ويژه داشت. كالبد يك محله تصويري از واقعيت‌هاي فرهنگي، اجتماعي و معيشتي مردم ساكن محله است.
تا زماني‌كه چالش‌هاي مختلف محله را بررسي نكرده‌ايم،امكان نوسازي وجود ندارد.مشاركت مردم متكي بر حفظ ارزش‌هاست. اگر نوسازي بر اين مساله تاكيد نداشته باشد ، راه به جايي نخواهيم برد».
اما و اگرهاي مداخله‌هاي دولتي
سالاري با اشاره به اينكه در حوزه سياست گذاري و ارائه بسته‌هاي تشويقي موثر بايد كار را به مردم و بخش‌خصوصي واگذار كنيم، مي‌گويد:« هنگامي‌كه دولت به پروژه نوسازي بافت فرسوده ورود پيدا مي‌كند، اين طرح ديگر نوسازي نيست و براساس تجربيات مداخله دولت و شهرداري‌ها در هر طرحي منجر به موفقيت نخواهد شد. در طرح فعلي دولت، مردم و ذي‌نفعان كنار گذاشته شده‌اند.
در حوزه بافت فرسوده باتوجه به تفاوت‌هاي كالبدي و ماهيتي در محله‌ها، اجراي يك طرح به صورت كلي پاسخگو نيست و بايد به صورت محله به محله و باتوجه به چالش‌ها و خصوصيات آن‌ها طرح نوسازي را اجرايي كرد.یکی از مطالبات جدی افکارعمومی این است که حاکمیت، دولت و مدیریت شهری اعم از شورا و شهرداری در فرآیند ایمن سازی شهر ورود پیدا کنندکه مهمترین حوزه ایمن سازی نیز احیا و نوسازی بافت های فرسوده است .
آمار ها نشان می‌دهد که متاسفانه در کل کشور حدود ۶۱ هزار هکتار سکونتگاه غیر رسمی ، ۵۵ هزار هکتار بافت فرسوده میانی درون شهری و ۲۴ هزار هکتار بافت تاریخی واجد ارزش موجود در بافت های فرسوده وجود دارد؛ البته این آمار به‌جز احتساب حاشیه نشین‌ها ومحدوده هایی از حاشیه های شهر است که هر روزه در اطراف شهرهای بزرگ شکل می گیرند و بافت ناکارآمد محسوب می‌شوند. مطالعات و بررسی‌های آماری نشان می دهد که تعداد حاشیه نشینان در کشور در سال ۸۲، ۶ میلیون نفر بوده که این عدد در سال ۹۵ به ۱۱ میلیون نفر رسیده است؛بنابراين دولت و مدیریت شهرها به این نتیجه رسیدند که بايد بحث احیا و نوسازی بافت های فرسوده را در اولویت کار خود قرار دهند.
شیوه مداخله بازآفرینی شهری تا حد بسياری مورد قبول بدنه کارشناسی کشور قرار گرفته اما دغدغه و نگرانی جدی ما به‌عنوان شورای شهر تهران این است که برای اجرای سند بازآفرینی شهری بايد برنامه های عملیاتی و اجرایی تدوین شده و ملاک عمل قرار گیرند.
در اینجا خود دولت، هم زمین عرضه می کند و هم با مشارکت بخش خصوصی نسبت به ساخت و ساز و بارگذاری اقدام می کند. این مدل در کشورهایی از جمله درشهر آنکارا ترکیه و چین و برخی کشورهای دیگر و حتی در دوران مدیریت های شهری گذشته تهران در محلاتی مانند اتابک و خوب بخت با یک تغییرات جزيی عملیاتی شده است اما هیچ‌کدام از آن ها موفق نبوده اند؛ چراکه با این شیوه، اهالی ساکن در بافت های فرسوده را از محلات خود کوچ دادند و دیگر بازنگشتند».
نجمه جمشيد‌ي
- 19
- 2
