عمیق ترین و وسیع ترین فروچاله خاورمیانه به اعلام سازمان زمین شناسی، در روستای« ایج» ایران، هم چنان مورد توجه دلسوزان محیطزیست کشور است. ولی پس از گذشت ۶ سال از وقوع این پدیده بحرانی، هنوز هیچ تصمیم جدّي برای جلوگیری از توسعه آن در روستای «ایج» شهرستان استهبان در استان فارس و سایر فروچاله های این استان نشده است.
فروچاله ها سالها است که مهمان ناخوانده دشت های فارس شده اند؛ فروچاله هایی که اغلب ناشی از فعالیت های انسانی بوده و از کشاورزی و برداشت بی رویه آب های زیرزمینی نشأت گرفته اند. آمارهای سازمان زمین شناسی نشان می دهد؛ استان فارس رکورددار فرونشست زمین درکشور است. در سال های اخیر در دشت های استان فارس بارها گسیختگی زمین رخ داده که بيش ترین آن ها در دشت های مرودشت، بیضا، داراب، فسا و استهبان بوده؛ در این دشت ها علاوه بر رخ دادن پدیده فرونشست گسیختگی زمین نیز ایجاد شده است.
محمد درویش، رییس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در این باره می گوید:پیام تکان دهنده روستای ایج در منطقه مهدی آباد استهبان واضح است. به نظرم همه آنهایی که اینک در کابینه سیزدهم برنامه های خود را به صحن بهارستان ارائه داده اند، خوب است سری به منتهی الیه خاوری استان فارس در قلمرو شهرستان ایج بزنند و دریابند که چگونه در آن دشت زیبا و احاطه شده در بین دو یال پرشکوه از ارژن ها و ارس ها، اینک یکی از بزرگترین فروچاله های آسیای جنوب غربی و طولانی ترین شکاف چندده کیلومتری زمین رخ داده و هنوز ادامه دارد، باید رفت و دید.
موضع مقامات محلی
محلی که فروچاله بزرگ «ایج» در آن رخ داده، در منطقه مهدی آباد شهرستان استهبان است. ولی رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان استهبان در این باره می گوید: موضوع فروچاله ایج در جمع مسئولان منابع طبیعی استان فارس مطرح و مشخص شد که رسیدگی به آن خارج از اختیارات منابع طبیعی است.
به گفته رضا ابراهیمی، برای بررسی و رفع این معضل باید با کارشناسان زمین شناسی مشورت و راهکارهای اساسی در زمینه مدیریت و رفع اتخاذ شود.
مدیر جهادکشاورزی استهبان نیز می گوید: این فرونشست زمین مربوط به حدود ۴سال گذشته است و برداشت بی رویه آب طی سال های اخیر توسط کشاورزان منطقه باعث بوجود آمدن آن شده است.
مهدی اعیان منش می افزاید: منطقه ایج براساس تقسیم بندی های زمین شناسی در پهنه زاگرس واقع شده، ساختار کلی منطقه شامل ساختمان های طاقدیسی بزرگ است و باتوجه به تکتونیک فعال و شکستگی های محلی، لایه های سنگ آهکی بسیار خرد شده و بلوک های بزرگ با مرزهای گسل در منطقه ایجاد شده است. محل فروچاله در دامنه کوهستان و روی رسوبات کوهپایه ای بوده و عمق فروچاله ۲۰ متر و قطر نزدیک به ۸۰ متر در اراضی باغی ایجاد شده است. به گفته وی، طبق تحقیقات علمی، علت این حادثه بیشتر به علت عواملی همچون افت سطح سیالات زیرزمینی و انحلال تشکیلات زیرسطحی است و تغییر کاربری زمین و زهکشی خاک های آلی ازجمله عوامل دیگری هستند که می توانند در ایجاد پدیده فروچاله ایج مؤثر باشند.
«ایج» ۶ سال پیش
۱۷ آبان سال ۱۳۹۴ بود که رسانه ها از نمایان شدن بزرگ ترین فروچاله ایران خبر دادند. براساس اطلاعاتی که حدود ۶ سال پیش منتشر شده بود، این فروچاله به عمق ۸۰ متر در منطقه« ایج» ایجاد شده که باعث شد محققان سازمان زمین شناسی ضمن بررسی ابعاد آن، نسبت به خطرات احتمالی ریزش اطراف فروچاله نیز هشدار بدهند.
پس از بررسی های کارشناسان مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب شیراز، مشخص شد که محل فروچاله در دامنه کوهستان و روی رسوبات کوهپایه ای است. این فروچاله در منطقه ایج بطور ناگهانی سطح زمین با قطر تقریبی ۸۰ متر و عمق نزدیک به ۲۰ متر فروکش کرده است. از سویی دشت ایج یک دشت پائین افتاده است که توسط پرتگاه های گسلی احاطه شده و محل فروچاله در حاشیه نقطه ای از این پرتگاه ها ایجاد شده است. با بازدیدهای به عمل آمده، وجود فروچاله های کوچک و گسیختگی های طویل در حاشیه این پرتگاه ها مشاهده شده که گویای فرونشست عمیق در دشت ایج بوده که طی ۸ سال رخ داده است.
در سال ۹۴ باتوجه به بررسی تصاویر رادار منطقه نرخ فرونشست در برخی قسمت های دشت بیش از ۲۴ سانتیمتر در سال بود که با توجه به افزایش این نرخ، میتوان منتظر پیامد مخاطره آمیز شدیدتری در این منطقه بود. در بخش های شرقی فروچاله شکاف های طویل و متعدد و در بخش شمالی آن فروچاله های کوچک و شکاف های طویل با عمق زیاد ایجاد شده که بیشتر این شکاف ها و فروچاله های کوچک مربوط به سال های قبل است. حتی شرایط بگونه ای بوده که زمین سمت شمال محدوده فروچاله در سال های قبل به دلیل وجود شکاف های عمیق و وجود فروچاله های کوچک قابل کشت و یا درختکاری نبوده و در زمان آبیاری، آب ها در این شکاف ها فرو می رفته است.
چرایی تشکیل فروچاله ها
طی سال های اخیر به وضوح مشخص شده که پدیده فرونشست، یکی از مخاطرات مهم و بحران در استان فارس بوده است. در بخش های غربی و جنوبی این منطقه در سال های گذشته در دامنه کوه شکاف های عمقی، عریض و طویلی ایجاد شده است.
درخصوص چگونگی تشکیل فروچاله نیز باید گفت که علت ایجاد این حادثه بیشتر به دلیل عواملی همچون افت سطح سیالات زیرزمینی و انحلال تشکیلات زیرسطحی است. تغییر کاربری زمین، زهکشی خاک های آلی ازجمله عوامل دیگری هستند که میتوانند در ایجاد پدیده فروچاله ایج مؤثر باشند؛ همچنین شرایطی مانند فرایندهای زمین ساختی و پویایی گسل ها در منطقه بارندگی، وجود عوارض توپوگرافی، نفوذ ریزش ها و یا رواناب های اسیدی، انحلال تشکیلات سطحی و وجود لایه های نامقاوم در تشکیلات رسوبی زیرین، منجر به توسعه پدیده فرونشستی و ایجاد شکاف و فروچاله شده است. در ایج، با توجه به خیس بودن بدنه فروچاله، همچنین وجود قنات های قدیمی در نزدیکی آن و شبکه گسلی متراکم و خردشدگی در این قسمت، هدایت آب های زیرزمینی و سطح تراز آن به سمت فروچاله و نهایتا به سمت دشت شده فسا است.
آمار فرونشست در ایران
هم اکنون ۳۰ استان کشور با پدیده فرونشست زمین مواجه است. فروچاله هایی که در ایران و برخی مناطق خشک جهان رخ می‌دهند، محصول فرونشست های شدید هستند. درپی وقوع تغییرات اقلیمی که در ایران همراه با بحران خشکسالی ۳۰ساله شده، تمایل مردم در استفاده از منابع آبی افزایش می یابد؛ به طوریکه گاهی بیش از ۸۰ درصد منابع آبی استفاده می شود که این روند کشور را به سمت نابودی پیش می برد و باعث آسیب رساندن به آبخوان ها می شود. با وجود اینکه منابع آبی کشور محدود است، اما چاه های زیادی به صورت قانونی یا غیرقانونی حفر می شود. از ۶۰۵ دشت ایران نیمی از آنها با فرونشست شدید روبه رو هستند. سازمان زمین شناسی کشور پیش بینی کرده که تا ۴۰ سال آینده درجه حرارت کشور ۲.۶ درجه سانتی گراد افزایش پیدا می کند که این موضوع نیاز کشور به منابع آبی جدید را افزایش می دهد. برداشت بی رویه از منابع آبی نیز علت فرونشست ها و فروچاله های آینده به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک کشور خواهد بود که به نابودي بیشتر زمین، مرتع، خاک و ایجاد بحران غذایی منجر خواهد شد. بدین ترتیب باید برنامه دقیق و کارشناسی برای تامین منابع آبی کشور در سال های پیشرو پی ریزی شود.
سیدمحمد فخار
- 18
- 5
