وضعیت آب کشور در مرحله فوق بحرانی

با گذشت کمتر از ۱۰ روز از اعلام رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی با این عنوان که بحران آب وارد مقوله امنیتی شده بنیاد آب ایرانیان متشکل از برجسته‌ترین کارشناسان آب، کشاورزی، محیط زیست، اقتصاد و علوم اجتماعی کشور در نامه‌ای به رئیس جمهوری نسبت به تشدید منازعات بر سر تقسیم آب در کشور هشدار داد.

اعلام هشدار بنیاد آب ایران و رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس نسبت به تشدید بی‌آبی در کشور و پیامدهای آن در حالی اعلام می‌شود که پیامدهای منفی این بحران چندسالی‌است که به شکل گرد و غبار در چهارگوشه کشور به منصه ظهور رسیده است اما با همه محدودیت‌های اقلیمی و محیطی در فلات ایران طرح‌های توسعه کشاورزی و صنعتی بی‌توجه به این محدودیت‌ها همچنان ادامه دارد.

در همین حال کاوه مدنی استاد آنالیز سیستم مرکز سیاست محیط زیست امپریال کالج لندن، در یادداشتی که در روزنامه تهران تایمز به چاپ رسیده است مدیریت پایدار آب و زمین و مقابله با بیابان‌زایی را تنها راهکار کاهش طوفان‌های گرد و خاک عنوان کرده است و خواستار تقویت پوشش گیاهی و بازگرداندن رطوبت خاک در مناطق بحرانی کشور شده است.

اما با گذشت نزدیک بیش از سه ماه از مصوبه هیأت وزیران در تاریخ ۱۵ فروردین ماه سال‌جاری که وزارت نیرو موظف شده بجز حقابه رسمی تالاب‌های کشور، ۶۴۰ میلیون مترمکعب حقابه هورها و مراتع و دشت‌های سیلابی خوزستان را که در نتیجه مسدود شدن آب رودخانه‌های جراحی و زهره و کوپال با سدسازی‌های متعدد تأمین کند تا حداقل بخشی از گرد و خاک این استان که از منطقه‌ای به وسعت ۲۰۵ هزار هکتار بلند می‌شود، کنترل شود، این وزارتخانه هنوز ساز و کار اجرایی این تصمیم دولت را اعلام نکرده است.

اما با شدت گرفتن بحران آب در کشور که به اعتقاد کارشناسان عمده‌ترین دلیل آن سوءمدیریت در این حوزه است، بنیاد آب ایران در نامه‌ای به رئیس جمهوری با اشاره به هشدار کارشناسان از دو دهه قبل تاکنون درباره «وضع فوق‌العاده آب در کشور» بار دیگر هشدار داد و اعلام کرد هر گونه درنگ در تغییر شرایط موجود تنها شرایط را بدتر از آنچه اکنون مشاهده می‌شود می‌کند و باعث تشدید منازعات داخلی و مهاجرت‌های گسترده می‌شود.

بنیاد آب ایران می‌افزاید: متأسفانه با بروز عینی آثار این هشدارها نظیر خشک شدن دریاچه‌ها، تالاب‌ها، رودخـــانه‌ها، تخـــلیه آبخـــوان‌های زیرزمینی، آلودگی گسترده منابع آب و فروافتادن در کم آبی مزمن، مهاجرت لجام گسیخته و پیدایش ریزگردها، جامعه را در بسیاری مناطق کشور غافلگیر کرده است.

در بخشی از این نامه آمده است: امروز توسعه و مدیریت منابع آب کشور به دلیل رویکرد حاکم بر توسعه ناموزون کشور با چالش‌های زیادی مواجه شده است و این امر چالش آب را به مرحله بحرانی و سرنوشت‌سازی رسانده است به طوری که پایداری حیات در سراسر ایران در معرض تهدیدهای جدی قرار گرفته است.

این کارشناسان وضعیت مدیریت آب کشور را اینگونه توصیف می‌کنند: مهم‌ترین اکوسیستم‌های آبی کشور نابوده شده است، اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی به میزان ۱۲۰ میلیارد مترمکعب رسیده، دشت‌های ممنوعه افزایش مستمر یافته، رطوبت خاک کاهش و بیابانزایی تشدید و منابع آب آلوده شده و حقابه‌های محیط زیستی رعایت نمی‌شود و توسعه ناهمگون کلانشهرها و بحران مهاجرت و اشتغال نیز تشدید شده است.

امضاکنندگان این نامه که بیش از یکصد نفر از متخصصان رشته‌های مختلف دانشگاهی هستند اذعان می‌دارند که مهم‌ترین دلیل ایجاد این شرایط این است که از ابتدای دهه ۴۰ دولت ها تنها بازیگر عرصه مدیریت آب کشور بودند و با رویکرد مدیریت سازه‌ای و مهندسی و برنامه‌ریزی‌های متمرکز و تحکمی عملاً توسعه متوازن متکی به جوامع محلی را از صحنه حذف کردند و نقش جامعه را در مدیریت منابع آب بسیار کم اثر و محدود کردند.

در این میان برنامه‌های یک سویه ایجاد اشتغال، در بخش‌های کشاورزی،صنعت، تأمین سلامت و امنیت غذایی موجب تضعیف بیشتر سیاست‌های حفاظت از منابع آب شده است. این کارشناسان همچنین هشدار دارند: بدون تردید در آینده نه چندان دور با گسترش رقابت‌ها بر سر منابع آب، منازعات بر سرتقسیم آب در کشور شدت یافته و مهاجرت‌های کلان نسبت به گذشته شکل متفاوت‌تری خواهد یافت و این عوامل همراه با  فرآیند جهانی شدن، تجارت آزاد، بیوتکنولوژی و تغییرات اقلیم شرایط را پیچیده‌تر از امروز خواهد کرد و هر گونه درنگ در تغییر این شرایط مقابله با عوامل پیش گفته را با خطرات بیشتری همراه خواهد کرد.

امضا‌کنندگان این نامه چندین راهکار هم در بخش‌های مدیریت کلان توسعه و مدیریت آب کشور هم ارائه داده‌اند از جمله اینکه خواستار برقراری رابطه دوسویه و مؤثر بین بخش آب و سیاست‌ها و استراتژی‌های توسعه شده‌اند.

بنیاد آب ایرانیان همچنین خواستار تجدید نظر در ساختار تشکیلاتی در نظام مدیریت آب کشور، بازبینی طرح‌های تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی، شفاف‌سازی اطلاعات منابع آب ایران به منظور تصمیم‌سازی و تصمیم گیری‌های آتی و اعمال مدیریت یکپارچه در بخش آب شدند. اما در بخش پایانی این نامه همچنین از انجمن‌های تخصصی همچون کانون وکلا، انجمن جامعه‌شناسی، جامعه مهندسان مشاور و... خواسته شده تا از حوزه‌های تخصصی خود پا را فراتر نهاده و با به کارگیری سرمایه‌های اجتماعی به کمک دولت بشتابند تا بحران‌های فزاینده‌ای که پایداری و زیست مردم ایران را مورد تهدید قرار داده است رفته رفته کاهش یابد.

مژگان جمشیدی