درست ساعت ٢١:٤٨ در ٣٠کیلومتری شمال‌غرب سرپل ذهاب و ٣٢کیلومتری جنوب‌غرب حلبچه، در ناحیه مرزی ایران و عراق، زمین لرزید. شدت لرزش بین ٧,٣ تا ٧.٦ ریشتر اعلام شد و تعداد کشته‌ها از دونفر شروع شد و تا ظهر دیروز به ٣٨٧نفر رسید، مصدومان هم بالای ٦هزار و ٦٠٠نفر. کانون زلزله، منطقه‌ای میان مرز ایران و عراق ثبت شد و اطلاعات اولیه کانون زلزله را سلیمانیه عراق و کمی بعد از آن، حلبچه همان کشور اعلام کردند.
حلبچه‌ای که تا سرپل ذهاب با بالاترین خسارت جانی و مالی، نزدیک ٥کیلومتر فاصله دارد. گسلی که تکان خورد و این همه خرابی به بار آورد، زاگرس بود؛ زاگرسی که گفته می‌شود آخرین‌بار ٣٤سال پیش بود که ٥.١ ریشتر تکان خورد. حالا زلزله یکشنبه‌شب، آن‌قدر وسیع بود و آن‌قدر پرانرژی که ١٥٠میلیون نفر در ایران و عراق و کشورهای همسایه آن را احساس کردند. حالا زلزله‌شناسان از مردم می‌خواهند که نگران زلزله نباشند، هرچه بود، اتفاق افتاد و حالا تا ماه‌ها در همان منطقه، پس‌لرزه‌ها، زمین را می‌لرزاند، البته نه بشدت تکانی که یکشنبه‌شب خورد. فریبرز ناطقی‌الهی، بنیانگذار مقاوم‌سازی و مدیریت بحران زلزله در ایران و استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی می‌گوید که هنوز کانون اصلی زلزله مشخص نیست و باید منتظر جمع‌آوری اطلاعات از ١٦١ ایستگاه لرزه‌نگاری ماند و افشین خاتمی‌نوری، کارشناس زلزله‌شناسی تأکید می‌کند که گسل‌های ایران توانایی لرزه‌های بالای ٧ ریشتر را دارند و هر ١٠سال یک‌بار زلزله‌ای با این شدت در کشور رخ می‌دهد.
زلزله اخیر منطقی اما عجیب بود
«گسل‌های زاگرس و البرز، دو گسل در ایران هستند که از گذشته همواره در آنها لرزش ایجاد شده و ما آنها را به‌عنوان پتانسیل‌های زلزله می‌شناسیم، تاریخ نشان داده که زلزله البرز با فاصله زمانی طولانی و با ریشتر بالا رخ می‌دهد، درحالی که گسل زاگرس، همواره درحال تکان است اما با ریشترهای پایین‌تر.
اما به این معنی نیست که در زاگرس زلزله‌ای با ریشتر بالا رخ ندهد.» اینها را فریبرز ناطقی‌الهی، بنیانگذار مقاوم‌سازی و مدیریت بحران زلزله در ایران و استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی به «شهروند» می‌گوید و درعین حال این سوال را مطرح می‌کند که چرا زلزله‌ای به این بزرگی رخ داده؟ «زاگرس درست در جایی قرار دارد که پر از گسل است، اصلا زاگرس یعنی گسل. این زلزله‌ها با توجه به اتفاقات تکتونیکی که در آنها رخ می‌دهد، انرژی آزاد می‌کنند.
حالا این حجم انرژی رهاشده می‌تواند ٧,٣ یا ٧.٤ باشد و زلزله یکشنبه‌شب را ایجاد کند، این اتفاق برای زاگرس غیرمنطقی نیست اما عجیب است.» به گفته ناطقی‌الهی، در محدوده زاگرس ممکن است زلزله بزرگتری هم رخ دهد: «می‌گویند شواهد تاریخی مبنی بر وقوع زلزله‌ای بزرگتر وجود ندارد، درست هم می‌گویند، در گذشته ما زلزله‌های کوچکتر زیاد داشتیم، زلزله اخیر اما وسیع بود و باید شکرگزار بود که تراکم جمعیتی در منطقه حادثه، کم بود. اگر در خود تهران زلزله‌ای با این بزرگا رخ می‌داد یا حتی در شهرهایی مثل شیراز، مشهد یا تبریز، قطعا اتفاقات بدی می‌افتاد.»
خاک منطقه، زلزله را خنثی کرد
حالا با وجود خسارت زیادی که به مناطق زلزله‌زده وارد شده، به گفته این استاد زلزله‌شناسی، زلزله سریع خنثی شده که اگر این اتفاق نمی‌افتاد تا خود همدان خسارت وارد می‌شد: «درست است که زلزله تا کویت هم احساس شده اما به سرعت خنثی شده، که این اتفاق خوبی بود، خاک آن منطقه نقش یک فیلتر را برای زلزله ایجاد کرد و آن را در خود فرو برد.» از یکشنبه‌شب، دیگر همه‌جا حرف از زلزله است؛ در خیابان، مترو، اتوبوس، صف نانوایی و از همه مهمتر فضای مجازی که خبرها یک به یک، دست‌به‌دست می‌شود و اما و اگرهایی پیرامون برخی خبرها ایجاد شده. یکی از آنها کانون اصلی زلزله است، همان که اول گفتند سلیمانیه عراق است، یک‌بار اعلام شد حلبچه عراق و از گوشه و کنار شنیده شد که کانون اصلی سرپل ذهاب بود، حتی بر سر میزان ریشتر هم خبرها متناقض است، یک‌بار گفته شد که زلزله ٧,٦ ریشتر بود و یک‌بار هم اعلام شد ٧.٣ ریشتر و حالا این استاد زلزله‌شناسی می‌گوید که اطلاعات ایستگاه‌های زلزله‌نگاری باید جمع‌آوری شود تا نتیجه نهایی به دست آید: «در دنیا ١٦١ ایستگاه زلزله‌نگاری وجود دارد، این دستگاه‌ها سنسورهایی دارند که لرزش‌ها را احساس می‌کنند و محل وقوع زلزله را تعیین می‌کنند، این دستگاه برای ثبت زلزله با کمترین خطا، باید روی بستر سنگی قرار گرفته شود اما معمولا روی خاک گذاشته می‌شود و این باعث می‌شود تا کمی خطا داشته باشد.»
از حلبچه تا از گله؛ کمتر از ٥کیلومتر فاصله
میان حلبچه عراق به‌عنوان یکی از کانون‌های زلزله تا ازگله ایران، کمتر از ٥کیلومتر فاصله است و از نظر این استاد زلزله‌شناسی این فاصله، قابل توجه نیست: «خیلی طبیعی است که میان دو کانون زلزله، ابهاماتی وجود داشته باشد، آن‌هم به دلیل فاصله کمی است که میان این دو منطقه وجود دارد، ایستگاه‌های زلزله‌نگاری ممکن است در ثبت محل دقیق زلزله تا چند کیلومتر دچار خطا شوند.»
اعلام مناطق مختلف به‌عنوان کانون زلزله، موضوع دیگری است که ناطقی‌الهی درباره آن توضیح می‌دهد: «مسأله‌ای که وجود دارد، این است که جنوب عراق منطقه زلزله‌خیزی نیست. در طول تاریخ، تنها یک زلزله آن‌هم در کربلا ثبت شده است، اما در شمال عراق که نزدیک ترکیه است، لرزش بیشتری وجود دارد، هرچند که لرزه‌ها در آن منطقه شدید نیست.
بنابراین فاصله زیادی میان پهنه زاگرس تا سلیمانیه عراق وجود دارد. ما براساس مشاهدات عینی و تراکم تخریب، معتقدیم که کانون زلزله، منطقه‌ای در نزدیکی ایران بوده، اما اگر بخواهیم علمی اعلام کنیم، باید چند روز منتظر ماند تا اطلاعات دستگاه‌ها و ایستگاه‌ها جمع‌آوری شود.» از یکشنبه‌شب تنها یک زلزله اصلی رخ داد که از عراق تا ایران و ارمنستان و عراق و کویت و حتی گفته می‌شود عربستان را از کم تا زیاد لرزاند و ناطقی‌الهی بر همین موضوع تأکید می‌کند: «دو زلزله رخ نداده، چون تنها یک زمین‌لرزه ثبت شده است، فرض ما این است که براساس اطلاعات روی نقشه، کانون زلزله، نزدیک‌های حلبچه است اما بیشترین جایی که خسارت دیده، منطقه از گله است، حتی از عراق اعلام شده که تلفات کمتری داشته‌اند اما مصدومانشان زیاد است. یکی از دلایل اعلام‌نکردن آمار دقیق در عراق، آماده‌نبودن تیم‌های امدادی است.
از سوی دیگر، کردستان اخیرا تنش‌هایی داشته و از نظر امنیتی ورود به روستا، محدودیت‌هایی دارد.» حالا سوال اینجاست که حلبچه عراق را هم همین گسل زاگرس تکان داده؟ که ناطقی‌الهی پاسخ می‌دهد: «حلبچه عراق روی انتهای گسل زاگرس قرار دارد، حالا باید دید که به دلیل گسل زاگرس آنها هم لرزش داشتند یا خیر. همه اینها با گذشت زمان مشخص می‌شود، همه آنچه تاکنون اعلام شده، براساس مشاهدات عینی است.»
با همه اینها او می‌گوید که تعیین کانون دقیق زلزله اهمیت چندانی ندارد، آنچه مهم است، آمادگی در مدیریت حوادث است: «اینکه بدانیم زلزله چه مختصاتی داشته، خیلی به ما کمک نمی‌کند، خانه‌ها تخریب شده و مردم عزادار شده‌اند، امکانات پزشکی، گازرسانی، برق‌رسانی و حتی آب، مختل شده است، این مهم است. زلزله همیشه رخ می‌دهد، نمی‌توانیم تنها در اتاق مدیریت بحران بنشینیم. ما باید برنامه داشته باشیم.» به گفته او، شیوع بیماری، اسکان موقت و... معضلات پیش‌روست. مردم درحال زجرکشیدن هستند، قربانیان را باید دفن کنند و در سرما بخوابند. برای اینها باید برنامه‌ریزی کرد.
حالا آنچه مردم را نگران کرده، فعال‌شدن گسل‌های دیگر، تحت‌تأثیر گسل زاگرس است، تا جایی که یکشنبه‌شب خیلی‌ها، کیلومترها دورتر از ازگله و سرپل ذهاب و گیلانغرب و... در هراس زلزله بودند. این استاد زلزله‌شناسی اما می‌گوید که هیچ‌کس نمی‌تواند این موضوع را تأیید یا رد کند که لرزش یک گسل، می‌تواند گسل دیگری را هم تحت‌تأثیر قرار دهد.
فعلا نمی‌توان کانون دقیق زلزله را اعلام کرد
زلزله در نزدیک حلبچه عراق رخ داده
افشین خاتمی‌نوری، کارشناس ارشد زلزله‌شناسی است. او هم صحبت‌های ناطقی‌الهی را تأیید می‌کند و می‌گوید که باید منتظر نتیجه بررسی‌ها ماند. نمی‌توان کانون دقیق زلزله را اعلام کرد. او به «شهروند» می‌گوید: «زلزله رخ داده، از شمال غرب تا جنوب‌شرق گسل زاگرس ادامه داشته، بنابراین یکشنبه‌شب تنها یک زلزله رخ داد، شدت زلزله به اندازه‌ای است که به هیچ‌وجه نمی‌توان آن را به موضوع دیگری مرتبط کرد، چنانچه در فضای مجازی در برخی خبرها آمده که این زمین‌لرزه ممکن است نتیجه یک انفجار هسته‌ای یا اقدامات نظامی باشد.
این موضوع کاملا اشتباه است، بزرگای این زلزله به اندازه‌ای است که به هیچ‌وجه نمی‌تواند از طریق ابزار دست ساختی ایجاد شده باشد.» به گفته او، زلزله ٧,٣ریشتری، نسبت به زلزله ٦.٦ریشتری بم، ٢٥برابر انرژی و قدرت داشت و ١٥٠میلیون نفر آن را حس کرده و تقریبا تمام شبکه‌های لرزه‌نگاری جهان با همین بزرگا، آن را ثبت کردند: «تنها اتفاق خوبی که رخ داد، این بود که منطقه حادثه‌دیده، کم‌جمعیت بود، در غیر این صورت فاجعه بزرگی در کشور رقم می‌خورد.»
وقوع ١٣٠ پس‌لرزه از یکشنبه‌شب تا ظهر دوشنبه؛ ٧/٤ریشتر بزرگترین پس‌لرزه
او به نگرانی مردم از پس‌لرزه‌ها هم اشاره می‌کند، به‌طوری که گفته می‌شود از یکشنبه‌شب تا ظهر روز گذشته بیش از ١٣٠پس‌لرزه در همان منطقه ازگله رخ داده است: «بزرگترین پس‌لرزه در سرپل ذهاب، ٤,٧ریشتر بود. این پس‌لرزه‌ها تا ماه‌ها می‌تواند ادامه داشته باشد. به هرحال زلزله اصلی رخ داده و انرژی اصلی تخلیه شده است، اما پس‌لرزه‌ها به دلیل بازشدن مسیر حرکت گسل، ادامه دارد.»
مرکز زمین‌شناسی آمریکا، شدت زلزله را ٧.٦ریشتر اعلام کرد و مرکز زلزله‌نگاری ایران، ٧.٣ریشتر. حالا این زلزله‌شناس می‌گوید که تفاوت در اعلام شدت زلزله، به دلیل دوری و نزدیکی به محل وقوع حادثه است: «مرکز لرزه‌نگاری ما دقیق‌تر است، دلیلش هم نزدیکی دستگاه به محل وقوع حادثه است، بنابراین همان ٧.٣ریشتر درست است. در کنار این موضوع، مرکز زمین‌شناسی آمریکا، عمق زلزله را ١١کیلومتر اعلام کرد و در ایران، عمقش ١٩کیلومتر تعیین شد.»
آخرین‌باری که در منطقه زاگرس زمین لرزید، ٣٤سال پیش بود، یعنی سال ١٩٨٣ به بزرگی ٥.١ریشتر. زلزله یکشنبه‌شب، ٣٠برابر بیشتر از زلزله قبلی، انرژی داشت. حالا خاتمی‌نوری می‌گوید که زلزله‌ای با این شدت، هر ١٠سال یک‌بار در کشور رخ می‌دهد: «ما در ایران سه گسل اصلی داریم که توان لرزه‌زایی با شدت ٧ریشتر دارند، اگر این زلزله در تهران رخ دهد، در همان فاز اول، یک تا یک‌و‌نیم‌میلیون نفر جانشان را از دست می‌دهند و حتی امدادرسانی قطع می‌شود. الان در شهر کوچکی مانند سرپل ذهاب، مشکل آب ایجاد شده، اگر این اتفاق در شهرهای بزرگتر رخ می‌داد، قطعا اتفاقات ناگوارتری را به همراه داشت.»
٩ گسل مشترک میان ایران و کشورهای همسایه
حالا همه‌جا صحبت از گسل زاگرس است، گسلی که گفته می‌شود؛ سامانه‌اش از مرز ایران و عراق یعنی از مریوان آغاز می‌شود تا شمال بندرعباس به طول مجموعا ١٠٠٠کیلومتر کشیده شده است. این سامانه گسلی طولانی‌ترین سامانه گسلی ایران است. اینها را مهدی زارع که استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله است، به ایسنا می‌گوید.
به گفته او، ایران با کشورهای همسایه ٩ گسل مشترک دارد؛ گسل شمال تبریز، گسل درونه،گسل آستارا، گسل عشق‌آباد، گسل حاجی‌آباد، گسل سراوان، گسل مکران و گسل اصلی جوان زاگرس. زارع در ادامه بر تعامل با محققان کشورهای همسایه برای مطالعه روی گسل‌های مرزی، تأکید می‌کند و به ایسنا می‌گوید: «مطالعه روی برخی از گسل‌ها مانند گسل درونه که ادامه آن وارد خاک افغانستان می‌شود، سخت است، به‌گونه‌ای که مطالعاتی در منطقه خاف در استان خراسان داشتیم، ولی به دلیل نبود امنیت مناسب این مطالعات در مرز ایران متوقف شد.»
او گسل مکران را ازجمله گسل‌های طویل در ساحل دریای عمان در جنوب‌شرق ایران نام می‌برد: «گسل مکران تنها گسلی است که چون در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای قرار دارد، زلزله‌هایی با بزرگای بیشتر از ٨ در آن رخ می‌دهد، ضمن آن‌که احتمال وقوع زلزله‌ای با بزرگای ٩ نیز در آن در صورتی که کل طول گسل مکران در یک رویداد گسسته شود (در بدترین سناریوی ممکن) وجود دارد.» به گفته این محقق، گسل مکران در ٧ آذر ١٣٢٤ (٢٨ نوامبر ١٩٤٥) زلزله‌ای با بزرگای ٨,٢ریشتر را تجربه کرده است.
مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی به سامانه گسلی قطر- کازرون به‌عنوان یک سامانه گسلی مهم ایران هم اشاره می‌کند: «این گسل دارای چند قطعه است که ازجمله می‌توان به قطعات گسل «برازجان»، «کنار تخته»، «کازرون» و گسل «دنا» اشاره کرد.» براساس اعلام او، زمین‌شناسان معتقد هستند که این گسل تغییراتی در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده است اما اطلاعات زیادی درباره تغییر شکلی که این سامانه گسلی در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده، موجود نیست و تنها از نظر فیزیکی و شکلی در تصویرهای ماهواره‌ای و بعضی برداشت‌های ژئوفیزیکی و همچنین ژئوموفولوژی می‌توان این سامانه را تا شبه‌جزیره قطر دنبال کرد.
زهرا جعفرزاده
- 16
- 3
