آیا عمر منابع آبی ایران به سر آمده است؟/ ایران تا چند سال دیگر آب دارد؟

به گزارش جماران، سروش کیانی قلعه سرد، دکترای اقتصاد منابع طبیعی و محیط زیست نوشت:

خشکسالی و کم آبی مساله تازه­ای برای ایرانیان نیست چرا که اقلیم خشک و نیمه خشک ایران همواره با مساله­ای بنام کمبود آب مواجه بوده است. از کتیبه داریوش هخامنشی به عنوان قدیمی­ترین سند موجود در این باره می­توان نام برد. کتیبه­ای که در آن از خشکسالی به همراه دروغ و دشمن به عنوان سه مشکل اساسی کشور یاد می­شود. مساله­ای زیست محیطی به همراه دو مشکل عمده داخلی و خارجی (دروغ و دشمن) نشان می­دهد برای بسیاری از مسائل امروزی ایران می­توان خاستگاه و ریشه تاریخی متصور شد. در بحث آب و کمبود آن نخستین عامل را می­توان در وضعیت خاص جغرافیای ایران دید.

موقعیت جغرافیایی ایران سبب شده است نخست به سبب حاکمیت پرفشار جنب حاره، کل مقدار بارش دریافتی ایران اندک باشد و دوم حضور ایران بین مدار ۲۵ تا ۴۰ درجه شمالی، اقلیم به نسبت گرمی را بر کشور چیره سازد. این دو عامل سبب شده تا متوسط بارندگی در ایران در حدود ۲۵۰ میلیمتر باشد که این مقدار کمتر از یک سوم متوسط بارش در دنیا) ۸۶۰ میلیمتر) است. علاوه بر این توزیع بارش­ها در ایران نیز بسیار نامتناسب بوده و در بسیاری از مناطق کشور مقدار تبخیر و تعرق بسیار بیش از مقدار بارش سالانه می­باشد. امری که سبب شده میزان تبخیر و تعرق در ایران ۲۰ درصد بیشتر میانگین جهانی باشد. این ویژگی­ها موجب شده است که حدود ۳۵ درصد سرزمین­های کشور دارای آب و هوای بسیار خشک، ۹/۲۹ درصد خشک، ۱/۲۰ درصد نیمه خشک، ۵ درصد مدیترانه­ای و ۱۰ درصد مرطوباز نوع سرد کوهستانی باشد.

در نتیجه ۸۵ درصد مناطق کشور در وضعیت خشک و نیمه خشک قرار داشته و همواره کمبود بارش و خطر وقوع خشکسالی امری محتمل باشد. از این رو از مشکل کمبود آب می­توان به عنوان یک مشکل محیطی در ایران نام برد که به عنوان یک محدودیت ثابت در این جغرافیا وجود داشته است. اما امروزه شرایط اقلیمی ایران به چه صورت تغییر کرده است که برای منابع آبی ایران زمان پایان تعیین می­گردد؟. به عبارت دیگر اقلیمی که با وجود محدودیت همیشگی خود در زمینه منابع آب طی هزاران سال به حیات خود ادامه داده است امروزه به چه خاطر به شرایطی دچار شده است که برای بی آبی کامل و خشکی آن زمان تعیین می­گردد؟

پیش از پاسخ به این سوال لازم است ابتدا به بررسی روند و نحوه­ی مصرف آب و برخورد با منابع آب ایران پرداخته شود. بررسی آمار و اطلاعات مربوط به آب در ایران نشان می­دهد پیش از آنکه محیط طبیعی و بحران در آن عامل شکل­گیری وضعیت فعلی باشد، مدیریت منابع آب و بحران در این مدیریت عامل اصلی شرایط موجود است. در زمینه این بحران مدیریتی می­توان از توسعه ناپایدار و فاقد مطالعه کشاورزی، جانمایی و استقرار فاقد توجیه زیست محیطی صنایع و برنامه­های اشتباه مدیریت آب­های سطحی و زیر زمینی نام برد. در بخش مدیریت منابع آب کشور، کشاورزی دارای نقش بسیار مهم و تعیین کننده­ای است.

طی سال­های ۱۳۸۱-۱۳۹۴ مجموعا از میزان ۲۲۵/۸۴۴ میلیارد مترمکعب آب مصرفی، ۹۲۸/۷۵۵ میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی و بطور متوسط سالانه از میزان ۳۰۲/۶۰ میلیارد متر مکعب آب، ۹۹۵/۵۳ میلیون مترمکعب آن در بخش کشاورزی مصرف شده است. آماری که نشان می­دهد طی این سال­ها ۵/۸۹ درصد کل آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف شده است. این هزینه کرد کلان آبی که با توجیه خودکفایی در کشاورزی همچنان نیز در حال تداوم است، یکی از اساسی­ترین عوامل خشکی اقلیم ایران شناخته می­شود. خودکفایی و استتار بسیاری از سیاست­های نادرست کشاورزی در پشت این مفهوم و مفاهیمی چون تامین امنیت غذایی سبب شده است نه تنها بخش اعظمی از اقلیم ایران روز به روز با مصرف بی­رویه آب به سمت نابودی پیش رود بلکه کشاورزی نیز بخاطر حرکت در راستای یک هدف از پیش تعیین شده و فارغ از سطح کیفی آن، در پایین­ترین حد بهره­وری خود به اتلاف منابع بپردازد. در واقع توسعه ناپایداری که نه تنها به از بین رفتن منابع آبی کشور منجر گردیده است بلکه هرگز توانایی ایجاد معیشت و رفاه پایداری برای کشاورزان را نیز نداشته است.

در بخش استقرار نادرست صنایع نیز نمی­توان سیاست­های نادرست و برنامه­ریزی­های فاقد توجیه زیست محیطی صنایع را نادیده گرفت. استقرار صنایع با نیاز آبی­ بالا در نواحی مرکزی کشور که همواره با تنش آبی مواجه بوده است توجیهی جز بی­برنامگی در زمینه مدیریتی کشور نمی­تواند داشته باشد. امری که علاوه بر بحران سازی تامین آب عوارضی چون آلودگی آب، خاک و هوا را در این مناطق شدت بخشیده است. در زمینه مدیریت اشتباه آب­های سطحی و زیر زمینی و عدم وجود برنامه صحیح در این باره سومدیریت به شکل بسیار محسوسی وجود داشته و کماکان وجود دارد. افزایش تعداد چاه­های عمیق و نیمه عمیق از ۵۰ هزار حلقه چاه در سال ۱۳۵۰ به ۷۹۴ هزار حلقه چاه در سال ۱۳۹۵، افزایش تعداد سدها از ۲۷ سد ساخته شده تا قبل از انقلاب به ۱۳۳۰ سد (۵۳۷ سد مطالعاتی، ۱۴۶ سد اجرایی و ۶۴۷ سد در حال بهره­برداری) در سال ۱۳۹۵، افزایش طرح­های انتقال آب میان منطقه­ای بدون هیچ­گونه توجیه و مجوز زیست محیطی، عدم برخورد با چاه­های غیر مجاز در سراسر کشور و مواردی از این دست در شکل­گیری وضعیت فعلی منابع آبی ایران بسیار تاثیر گذار بوده است.

این مساله در حالی اتفاق می­افتد که تغییرات اقلیمی به شکل بسیار محسوس و مشخصی بر زیست بوم ایران در حال اثرگذاری است. و مدیریت منابع آب که می­بایست بصورت علمی و عملی به حل و فصل اثرات منفی این تغییرات بر روی منابع آب بپردازد و این اثرات را به حداقل ممکن کاهش دهد، بدلیل وجود بحران کارکردی خود نه تنها در این زمینه دستاوردی نداشته است بلکه با تجمیع بحران­های خود با تغییرات اقلیم اثرات این تغییرات بر روی منابع آب را دو چندان ساخته است. به عبارت دیگر وقتی در اثر وقوع تغییرات اقلیم کاهش در بارندگی ایجاد می­شود هیچ گونه تغییر در رویکرد مدیریت منابع آب دیده نمی­شود و برنامه­های ناصحیح در بخش­های مختلف که پیش­تر نیز به آن­ها اشاره شد کماکان ادامه پیدا می­کند.

در مجموع شرایط منابع آب­های زیرزمینی کشور نشان می­دهد طی سال­های ۱۳۸۱-۱۳۹۴ مجموعا ۸۴/۷ متر و بطور متوسط سالانه ۵۶/۰ متر کاهش در سطح آب­های زیرزمینی کشور رخ داده است. طی این سال­ها از حجم مخازن آبخوان­های کشور ۹۰۴/۷۴ میلیارد مترمکعب و بصورت سالانه ۳۵/۵ میلیارد مترمکعب کاسته شده است. این کاهش در ذخایر دارای روندی فزاینده بوده و باتوجه به شرایط ناشی از تغییرات اقلیم، افزایش جمعیت و عدم چاره اندیشی اساسی در زمینه بحران آب، ذخایر آب­های زیر زمینی کشور را در حال حاضر به پایین­ترین سطح خود رسانده است.

از مجموع شرایط طبیعی اقلیم ایران مبنی بر کاهش در بارندگی، افزایش تبخیر و تعرق از یک سو و همچنین از نحوه مدیریت آب­های سطحی و زیرزمینی کشور که هیچ­گونه تناسبی با شرایط بحرانی آبی کشور ندارد از سوی دیگر، نتیجه­ای جز کمیابی شدید آب و خشکی بخش بسیار وسیعی از کشور انتظار نمی­رود. از این رو در صورت تداوم وضعیت فعلی طبیعی و مدیریتی کشور نه تنها در یک بازه ۵۰ ساله بلکه بازه­ای کوتاه مدت­تر می­توان برای اتمام منابع آب ایران متصور شد اما اگر با همین شرایط فعلی طبیعی نوع نگاه به مساله آب و نحوه مدیریت این منابع تغییر اساسی و بنیادی داشته باشد آن­گاه می­توان نسبت به عمر منابع آب ایران نظری دیگر داشت.