دریاچه نمک به یک ناحیه جغرافیایی محصور گفته می‌شود که امکان جابه‌جا شدن و انتقال آب به صورت طبیعی را نداشته باشد. کشور ما دارای دریاچه‌های نمک متعددی است که به دلیل عوامل طبیعی و انسانی در معرض خشک شدن قرار گرفته‌اند و به گفته یک استاد زیست شناسی دانشگاه شهید باهنر از بین رفتن دریاچه‌های نمک علاوه بر به خطر انداختن زیست جانداران، زندگی و سلامت مردم را تهدید می‌کند.
دکتر آزاد تیموری در گفت و گو با ایسنا با بیان اینکه دریاچه‌های آب شور به سرزمین‌های با وسعت کوچک و یا بزرگی اطلاق می‌شود که محصور در خشکی هستند و املاح موجود در آب آن‌ها از دیگر دریاچه‌ها بیشتر است، اظهار کرد: املاح آن‌ها بیشتر شامل انواع نمک‌ها مانند کلرید سدیم با غلظت بسیار بالا و مواد معدنی حل نشده زیادی است. به عبارت دیگر، زمانی که یک منبع آبی در یک ناحیه جغرافیایی محصور شود به‌طوری که آب امکان جابه‌جا شدن و انتقال به‌صورت طبیعی را نداشته باشد باعث ایجاد دریاچه نمک می‌شود.
دریاچه‌های نمک محیط‌های مناسب برای زندگی موجودات هالوفیل
وی ادامه داد: قرار گرفتن این منبع آبی روی بسترهای نمکی و یا عبور رودخانه‌ها و سیبلاب‌های تامین کننده آب دریاچه از روی گنبدهای نمکی و میزان تبخیر آب در ایجاد دریاچه نمکی و در میزان شوری آن دخالت دارد. دریاچه‌های نمک از زمان‌های بسیار دور منبع اصلی تولید نمک برای جوامع مختلف بشری بوده‌اند. علاوه بر این همیشه محیط‌های بسیار مناسبی را برای زندگی موجودات هالوفیل (Halophiles) فراهم کرده‌اند. موجودات هالوفیل به موجوداتی گفته می‌شود که در محیط‌های با شوری بالا زندگی می‌کنند مانند برخی از قارچ‌ها و جلبک‌ها که می‌توانند منحصر به فرد باشند.
دریاچه‌های مهم و بزرگ نمک در کشور
این عضو هیات علمی بخش زیست شناسی دانشگاه شهید باهنر در ادامه با اشاره به اینکه در ایران دریاچه‌های نمکی و شور مهمی وجود دارند، گفت: از جمله آن‌ها می‌توان به دریاچه‌های طشک و بختگان در حوضه آبریز رودخانه کر در استان فارس اشاره کرد. رودخانه کر از کوه‌های مرتفع شمال استان فارس سرچشمه می‌گیرد و در نهایت به این دریاچه‌ها منتهی می‌شود. به این ترتیب منبع اصلی تامین کننده آب دریاچه است.
تیموری ضمن بیان اینکه در سال ۸۶-۸۵ با دیگر همکاران طرحی برای پایش دریاچه طشک و بختگان داشتیم، توضیح داد: در طول این سال، آب دریاچه قابل ملاحظه و محل زندگی پرندگان مهاجر زیادی نیز بود که به تعداد بسیار زیاد و در دسته‌های مختلف در اطراف دریاچه یافت می‌شدند اما متاسفانه در حال حاضر دریاچه تقریبا بدون آب است.
خشک شدن چشمه‌های اطراف دریاچه مهارلو
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه دریاچه مهارلو در حوضه آبریز مهارلو در استان فارس از دیگر دریاچه‌های نمکی مهم در کشور است، گفت: منبع اصلی تامین کننده آب دریاچه مهارلو چشمه‌های متعددی است که در اطراف دریاچه وجود دارند. رودخانه فصلی خشک شیراز که از ارتفاعات کوه‌های شمالی سرچشمه می‌گیرد از دیگر تامین کننده‌های عمده آب دریاچه است. متاسفانه با توجه به برداشت بی‌رویه و بدون برنامه تمامی چشمه‌های اطراف دریاچه که به‌صورت طبیعی تامین کننده آب دریاچه بودند، خشک شده‌اند.
دریاچه مهارلو در شیرازاین دانشیار و عضو هیات علمی بخش زیست شناسی دانشگاه شهید باهنر ادامه داد: دریاچه نمک قم که در فاصله حدودا ۶۰ کیلومتری قم قرار دارد و دریاچه جازموریان که در مسیر رودخانه‌های فصلی و دائمی از جمله هلیل رود در جنوب شرق کشور از جمله دریاچه‌های نمک دیگر در کشور هستند. دریاچه ارومیه نیز از دیگر دریاچه‌های نمک شور و مهم کشور است که بزرگترین منبع آبی داخلی کشور به لحاظ وسعت است. این حوضه بسته در منتهی‌الیه تعداد زیادی از رودخانه‌های دائمی و چشمه‌ها قرار دارد که منبع اصلی تامین کننده آب دریاچه هستند.
عوامل طبیعی در کنار فعالیت‌های مخرب انسانی علت خشک شدن دریاچه‌های کشور
تیموری در ادامه در پاسخ به این پرسش که مهمترین علت خشک شدن دریاچه‌های نمک در کشور چیست، توضیح داد: علت‌های متعددی برای خشک شدن دریاچه‌ها (هم دریاچه‌های خشک و هم شور و نمکی) وجود دارد. این عوامل می‌توانند طبیعی یا حاصل فعالیت‌های مخرب انسانی در طول سالیان باشد. متاسفانه در خشک شدن دریاچه‌های کشور ما در یک دهه گذشته هر دو عامل نقش زیادی دارند.
وی در ادامه تصریح کرد: نبود برنامه‌ریزی‌های دقیق و بلندمدت باعث شد تا سالیان سال از منابع آبی که تامین کننده آب‌های دریاچه‌ها ما بودند، مصرف بی‌رویه داشته باشیم. اصرار بر روش‌های سنتی کشاورزی در بلندمدت نیز سبب شد تا سهمی برای دریاچه‌ها قائل نباشیم و در اغلب مواقع از یاد برده شد که این دریاچه‌ها زنده‌اند و سهم آبی دارند. با شروع و ادامه خشکسالی‌ها در سالیان اخیر، باز هم بدون برنامه‌ریزی دقیق شروع به برداشت بی‌رویه منابع آبی زیر سطحی کردیم و دریاچه‌های زیادی در کشور که از چشمه‌های موجود در بستر تامین آب می‌شدند، با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی این حق از دریاچه‌ها گرفته شد که در نهایت راهی بجز خشک شدن دریاچه ها باقی نگذاشت و متاسفانه مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه‌ها بعضا منحرف شد.
این عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر با بیان اینکه هر اکوسیستم در طبیعت وظیفه خاصی بر عهده دارد، اظهار کرد: از بین رفتن هر کدام از اکوسیستم‌ها باعث وارد شدن آسیب‌های جدی به طبیعت می‌شود. دریاچه‌های آب شیرین شامل مجموعه بسیار غنی از موجودات زنده هستند که هر کدام از آن‌ها در جای خود وظیفه‌ای بر عهده دارند. بسیاری از آن‌ها بخشی از زنجیره‌های غذایی بزرگی در یک ناحیه هستند که شرایط را برای زندگی و حیات موجودات زیادی فراهم می‌کنند. دریاچه‌های نمکی هر چند که از لحاظ تنوع زیستی مانند دریاچه‌های آب شیرین نیستند و تنوع موجودات در آن‌ها بسیار کم است ولی به لحاظ داشتن املاح غنی می‌توانند نقش بسیار مهمی در طبیعت داشته باشند.
کشف دو گونه مهم از قارچ‌ها در دریاچه ارومیه و میقان
این دانشیار و عضو هیات علمی بخش زیست شناسی دانشگاه شهید باهنر در ادامه با اشاره به اینکه دریاچه‌های نمک در موارد معدودی دارای موجودات زنده نیز هستند، گفت: از جمله آن می‌توان به سخت پوستی به‌نام آرتمیا که در دریاچه شور مهارلو، دریاچه‌های طشک و بختگان در استان فارس و دریاچه ارومیه زندگی می‌کند، اشاره کرد همچنین دو گونه مهم از قارچ‌ها به‌تازگی در دریاچه ارومیه و میقان یافت شده است. قارچ‌ها از توانایی‌های منحصر به‌فردی برای زندگی در شرایط استرس از جمله شوری بالا و خشکی برخوردار هستند که آن‌ها را برای زیستن در شرایط سخت محیطی سازگار می‌کند. شرایط خاص حاکم بر دریاچه‌های فوق شور فشار غیر قابل تحملی را بر بیشتر موجودات این نوع دریاچه‌ها تحمیل می‌کند.
افزایش شوری آب بسیاری از اشکال حیات در دریاچه‌های نمک را از بین برده است
وی افزود: با افزایش شوری آب بسیاری از اشکال حیات در این نوع دریاچه‌ها از بین رفته است یا از تنوع آن‌ها کاسته می‌شود. با وجود این، زندگی میکرو ارگانیسمی از شایع‌ترین نوع حیات در این نوع دریاچه‌ها است بنابراین هر اکوسیستمی وظیفه ذاتی خود را در طبیعت بر عهده دارند که خشک شدن و از بین رفتن هر کدام از آن‌ها می‌تواند در بلندمدت فاجعه بار باشد.
ایجاد مشکلات تنفسی در صورت خشک شدن دریاچه‌های نمک
این استاد دانشگاه در ادامه با تاکید بر اینکه از بین رفتن دریاچه‌های نمکی که در نزدیکی شهرها و اجتماعات انسانی قرار دارند با توجه به محیط نمکی - خشکی که به‌وجود می آورند شرایط را برای زیستن در اطراف این دریاچه‌ها سخت می‌کنند، اظهار کرد: رسیدن نمک‌ها و املاحی که تا این زمان به‌صورت محلول در آب بوده‌اند به زمین‌های اطراف و در فضا باعث شوری زمین‌های اطراف خواهد شد و مشکلات تنفسی را برای افراد جوامع نزدیک به وجود می‌آورد. از این جهت خشک شدن دریاچه‌های شور در بلندمدت و شاید کوتاه مدت می‌تواند خطرناک‌تر باشد.
خشک شدن دریاچه نمک قم چه تهدیداتی در پی دارد؟
تیموری با اشاره به وضعیت دریاچه نمک قم گفت: دریاچه نمک قم در بخش مرکزی ایران و در نزدیکی شهر قم و تهران قرار گرفته است. هر چند از لحاظ زیستی این دریاچه هنوز به‌طور کامل خشک نشده اما ادامه روند فعلی متاسفانه ممکن است در آینده‌ای بسیار نزدیک منجر به خشک شدن این دریاچه مهم و نمکی کشور شود. خشک شدن کامل دریاچه باعث ایجاد بیابان‌های خشک و ایجاد کانون‌های تولید گرد و غبار خواهد شد. به‌طور کلی دریاچه‌هایی که دارای نمک هستند اگر خشک شوند نمک‌های موجود در آن مانند ریزگردها در هوا معلق خواهد شد و محیط زیست کل مناطق همجوار را به خطر می‌اندازد و احتمال بارش باران‌های نمکی را افزایش خواهد داد.
وی با بیان اینکه بعضی از کارشناسان حتی اشاره به این نکته دارند که تهدیدات مربوط به خشک شدن دریاچه نمکی قم به مراتب بیشتر از خشک شدن دریاچه ارومیه خواهد بود، تصریح کرد: اگرچه شاید این موضوع کمی اغراق آمیز باشد، ولی به دلیل اینکه اطراف دریاچه قم بیابانی‌تر و خشک‌تر از دریاچه ارومیه است این امر می‌تواند موضوع را کمی سخت‌تر کند. خشک شدن دریاچه نمکی قم به همراه ریزگردهایی که در قسمت مرکزی ایران وجود دارد می‌تواند خطرات زیست محیطی را دو چندان کند.
دریاچه نمک قماین استاد دانشگاه تاکید کرد: این موضوع فقط مختص دریاچه نمکی قم نیست. در فلات مرکزی ایران تالاب‌ها و دریاچه‌های دیگری نیز وجود دارند که خشک شدن نهایی آن‌ها می‌تواند اثرات زیست‌محیطی را به‌طور تهدید آمیزی افزایش دهد. از جمله این تالاب‌ها و دریاچه‌ها می‌توان به دریاچه میقان اراک و باتلاق گاو خونی اصفهان اشاره کرد که از لحاظ جغرافیایی تقریبا در نزدیکی یکدیگر قرار دارند.
اهمیت تالاب شادگان در اکوسیستم طبیعی
این دانشیار و عضو هیات علمی زیست شناسی دانشگاه شهید باهنر در ادامه درباره وضعیت تالاب شادگان با توجه به بازدیدها و پژوهش‌های خود در این زمینه گفت: تالاب شادگان از این جهت که یک اکوسیستم شیرین و لب شور را تشکیل می‌دهد دارای ارزش فراوانی است و شبکه‌های غذایی بزرگ و تنوع زیستی عظیمی را حمایت می‌کند. علاوه بر این، اجتماعات انسانی زیادی به‌ویژه افراد بومی از این تالاب بین‌المللی در جنوب غرب کشور بهره می‌برند. زندگی جانوران و گیاهان زیادی وابسته به این تالاب است، بهطوریکه تنوع زیادی از این موجودات را می‌توان در یک زمان و در کنار هم مشاهده کرد.
مرگ تدریجی تالاب شادگان
تیموری با اشاره به اینکه متاسفانه عوامل طبیعی به‌ویژه تغییر اقلیم و عوامل غیر طبیعی مانند فعالیت‌های مخرب انسان‌ها و نبود مدیریت درست و صحیح در تعیین حقابه‌ها باعث شده که این تالاب عظیم مانند سایر تالاب‌های بین‌المللی و با ارزش کشور ما دچار مشکلات زیادی شود، اظهار کرد: بر اساس گفته‌های افراد محلی ورود پسماندهای صنعتی از دیگر معضلات قابل تامل امروز تالاب شادگان است، همچنین به علت آلوده بودن آب و کمبود آب در موارد زیادی کشاورزی غیر ممکن شده است.
تالاب شادگاناین استاد دانشگاه با بیان اینکه متاسفانه در شادگان رودخانه‌ها خشک شده و دبی آب بسیار کم است و در موارد زیاد هم جریان آبی در آن‌ها دیده نمی‌شود، گفت: به همین علت مردمی که قبلا از طریق این رودخانه‌ها معیشت خود را می‌گذراند دچار مشکل شده‌اند. شرایط دام‌های منطقه که تا مدت‌های طولانی وابسته به تالاب بودند در حال حاضر دچار مشکل شدید شده است. هر چند تلاش‌هایی به‌ویژه توسط افراد محلی و استانی برای زنده نگه داشتن رودخانه صورت گرفته است و در مواردی هم تا حدی موفق بوده اما برای رسیدن به شرایط خوب و کاهش نگرانی‌ها به‌ویژه کاهش تنوع زیستی این تالاب نیازمند اراده محکم مسئولان است.
اکوسیستم‌های کشور نبض تپنده طبیعت هستند
وی در ادامه تاکید کرد: نه تنها تالاب شادگان بلکه تمام تالاب‌های دیگر و دقیق‌تر تمام نقطه به نقطه اکوسیستم‌های کشور نبض تپنده طبیعت ما هستند. از آنجا که زندگی ما به‌طور مستقیم وابسته به این سیستم‌های زنده است پس با از بین رفتن آن‌ها زندگی انسان‌های زیادی به خطر خواهد افتاد و این یک حقیقت مسلم است.
تیموری با تاکید بر اینکه راهکارهای متعددی برای حفظ و احیای دریاچه‌های کشور مانند تامین حقآبه تالاب‌ها وجود دارد، گفت: قبل از اینکه پیشنهاد تعیین حقآبه برای اکوسیستم‌های آبی را مطرح کنیم باید از اساس فکر و نگاه مردم را در مورد محیط زیست درست کنیم. این کار سال‌ها است که از یاد برده شده است و هر لحظه درنگ در این موضوع برگشت طبیعت ما را به حالت نرمال سال‌ها به عقب می‌اندازد. متاسفانه مدتی طولانی است که مردم با کمال نامهربانی با طبیعت خود برخورد کرده‌اند و این سیستم زنده عظیم را تا می‌توانستند از بین برده‌اند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: محیط زیست ما اینقدر ضعیف است که خیلی سریع تحت تاثیر خشکسالی قرار گرفته و در حال از بین رفتن است. متاسفانه مردم و حتی مسئولان با اینکه روند سریع از بین رفتن محیط‌زیست را می‌بینند ولی باز هم به همان روش نادرست قبلی ادامه می دهند. در اطراف اکثر تالاب‌های ما (چه آن‌ها که خشک شده و چه آن‌هایی که هنوز نفس می‌کشند) حلقه‌های چاه در حال فعالیت هستند و اندک آب موجود در سفره‌های زیر زمین آن ناحیه را بیرون کشیده‌اند و صرف فعالیت‌های خود می‌کنند.
وی ادامه داد: از مهمترین اقدام‌های بعدی در راستای حفظ تالاب‌ها، اجرای سند ملی الگوی مصرف بهینه آب کشاورزی و بهبود الگوی کشت، اجرای روش‌های نوین آبیاری و تامین شرایط زیستی مورد نیاز موجودات زنده وابسته به تالاب‌ها است. در تالابی مانند طشک و بختگان به‌طور یقین در کنار خشکسالی‌های متوالی، تعیین نشدن حقآبه باعث خشکی آن‌ها شده است، بهطوریکه در بالادست رودخانه کر علاوه بر وجود حلقه‌های زیاد چاه برای استفاده کشاورزی از جمله برنج کاری، آب رودخانه هم برای این منظور پمپ می‌شود بهطوریکه دیگر آبی به پایین دست رودخانه نمی‌رسد.
این عضو هیات علمی دانشگاه در پایان گفت: بالابردن آگاهی مردم در زمینه فرهنگ استفاده از منابع زیستی و اینکه در برابر تمام این منابع خدادادی مسئولیت دارند و فقط به منافع فردی خودشان نگاه نکنند مهمترین قدم در راستای احیای محیط زیست از جمله تالاب‌ها خواهد بود که البته نیاز به اراده و جدیت مسئولان دارد.
مهشاد کریمی
- 10
- 2
