دو دهه تلاش ناکام در کنترل آلودگی هوا؛ مگر اینکه بادی بوزد وگرنه همه خفه خواهند شد!

هوای آلوده سالهاست که گریبان تهران و مناطق اطراف آن را گرفته و هر ساله مسئولان امر وعده‌های مختلفی برای رفع این مشکل می‌دهند که هیچکدام نتیجه ای در بر ندارد. از اواخر دهه ۷۰ بود که ماههای آبان و آذر تهران و شهرهای اطراف آن همیشه بحرانی بود و به خاطر آلودگی هوا، با تعطیلی مدارس و گاهی هم ادارات روبرو می‌شد.

نکته جالب اینکه همه ساله بودجه ای برای رفع مشکل آلودگی هوا در نظرگرفته می‌شود و در انتها مسئولان امر می‌گویند « منتظر وزش باد هستیم تا هوا خوب شود!»

این معادله درباره خشکی رودها و دریاچه‌ها هم صادق است یعنی در انتها حل مشکل با وقوع سیل و ریزش باران محقق می‌شود و مشخص نمی‌شود تشکیلات عریض و طویل و پیچیده تحت عنوان « مقابله با آلودگی هوا» با بودجه‌های آنچنانی چه سرنوشتی پیدا می‌کند!

تبعات آلودگی برای جسم و روان

هر فردی روزانه حدود ۲۲ هزار بار تنفس می‌کند و ۱۵ کیلوگرم هوا نیاز دارد، شاید انسان بتواند چند هفته‌ای بدون غذا و مدت کمی هم بدون آب زنده بماند، این مخلوق الهی بدون هوا حتی نمی‌تواند چند دقیقه‌ای زنده باشد.

سیستم تنفسی انسان به‌عنوان اولین بخش بدن در تماس مستقیم با آلودگی هوا قرار دارد، در این میان «ریه» مسئولیت جذب اکسیژن و دفع دی‌اکسید کربن از خون را بر عهده دارد. در صورتی‌ که غلظت آلاینده‌ها فراتر از ظرفیت تصفیه ریه باشد، وارد خون می‌شود و عوارض قلبی و تنفسی مانند اختلال در انتقال اکسیژن به بافت‌های بدن، افزایش ضربان قلب، سکته قلبی ، کاهش ظرفیت شش‌ها، آسم، برونشیت و درنهایت به بیماری سرطان ریه ختم می‌شود. اکنون بحران آلودگی هوا نه‌ تنها، کلانشهرها بلکه شهرهای کوچک را هم تهدید می‌کند که این پدیده سهم عمده‌ای در به خطر انداختن سلامت جسم و روان شهروندان دارد. بسیاری شهرهای صنعتی همچون یزد سال‌هاست، در فصول مختلف سال با پدیده ریز گردها و دود ناشی از واحدهای صنعتی روبروست.

سمینار و همایش کمکی به حل غائله نکرد

بحث آلودگی هوا به غیر از خبرهای مرتبطی که هر روزه در رسانه‌ها به میزان زیاد منتشر می‌شود دارای جنبه‌های تحلیلی و موشکافانه ای هم هست که میزان عملگرایی یا بی عملی برخی افراد و سازمانهای مرتبط را هم بازگو می‌کند.

آلودگی هوای تهران و کلان‌شهر‌ها چالش امروز و دیروز نیست، سالهاست که آلودگی هوا نفس مردم را در سینه‌ها حبس کرده و هر سال تقصیر‌ها پس از پاس کاری بخش‌های مختلف گردن تغییرات جوی و وزش باد و عدم ریزش باران می‌افتد.

ندا میرزاقاعلی کارشناس محیط زیست به آفتاب یزد می‌گوید:‌ از زمانی که چالش آلودگی هوا در تهران و چند شهر دیگر جدی شده برنامه‌ریزی‌ها، بحث‌ها، سمینار‌ها و... تقریباً هیچ کمکی به کاهش آلودگی هوا نکرده اند و دعوای میان سازمان محیط‌ زیست، وزارت نفت و خودروسازان بارها و بارها مطرح شده که نتیجه روشنی هم در بر نداشته است این در حالی است که اگر نهاد‌ها و سازمان‌ها از یک سو و خود مردم از سوی دیگر به وظایف ذاتی خود براساس قانون عمل می‌کردند، کیفیت هوای شهر‌ها امروز شرایط بهتری داشت.

وی افزود:‌ تاوان سنگین آلودگی هوا را شهروندان به قیمت جان‌شان می‌پردازند اما اگر در همین روزهای آلوده نگاهی به خیابانها بیندازیم می‌بینیم که خودروهای تک سرنشین نه تنها کم نشده که زیاد تر هم شده است همین امر باعث می‌شود در روزهای آلوده، شهرهای بزرگ زیر گرد و غبار و دود پنهان شوند و خود شهروندان مجبورند هوای آلوده‌ای را تنفس کنند که صدها بیماری برای‌شان به دنبال دارد چون کمتر کسی است که نداند آلودگی هوا عاملی مهم در بروز بیماری سرطان است که همین بیماری مهلک هزینه زیادی به نظام سلامت کشور وارد می‌کند.

چرخه معیوب مقصریابی

این کارشناس چرخه معیوب مقصریابی در هنگام وقوع وضعیت اضطراری را یاد آور شده و می‌گوید:‌ مطابق معمول ۲۰ سال اخیر که همواره در مواقع بحرانی مناقشه بر سر شناسایی عاملان آلودگی هوای شهرها بالا می‌گیرد بار دیگر چند روزی است که مقصریابی آغاز شده است، سازمان محیط زیست، سازمان ملی استاندارد، خودروسازان و سوخت نامرغوب متهمان درجه اول این کیفرخواست تکراری هستند و البته در پایان بدون مشخص شدن مقصر اصلی همه چیز پس از فروکش کردن بحران خاتمه پیدا می‌کند.

میرزاقاعلی با اشاره به اهمیت حفظ سلامت و جان مردم بر مبنای حقوق شهروندی گفت:‌ سازمان‌های مرتبط باید به دور از هر ملاحظه سیاسی و حتی اقتصادی نظرات کارشناسی و نتایج آزمایش‌های متعدد را منتشر کنند و گره کور این مشکل چندین‌ساله را یک بار برای همیشه حل کنند.

وی در پاسخ به این سوال که بودجه‌های تخصیص یافته برای مقابله با آلودگی هوا صرف چه چیزی می‌شود، گفت:‌ مطابق آمارها، آلودگی هوا سالانه ۸۰ هزار میلیارد تومان هزینه به کشور تحمیل می‌کند که دلیل آن نبود برنامه‌ریزی مناسب و عدم رعایت استانداردها و ضوابط زیست محیطی از یک سو و ناکارآمدی قوانین نظارتی است؛ همین امر موجب می‌شود سردرگمی‌سیاستگذاران برای هزینه کرد بودجه مقابله با آلودگی هوا بیشتر شود.

این کارشناس در باره دلایل فنی و علمی‌آلودگی هوای تهران گفت:‌ بر اساس تحقیقاتی که انجام شده ۸۵ درصد آلودگی هوای تهران و بسیاری از کلانشهرها از جمله تهران، اصفهان، رشت و شیراز، ناشی از منابع متحرک و ۱۵ درصد ناشی از منابع ثابت صنعتی و ساختمانی است. همین موضوع مسئولیت سازندگان وسایل نقلیه و مهندسی دقیق مصرف سوخت در آنها را اجتناب‌ناپذیر می‌کند.

فکر می‌کردیم مشکل بنزین است اما؟

میرزاآقاعلی با بیان اینکه تشخیص علت ایجاد آلودگی هوا خود محل تردید است گفت:‌ سال ۹۵ که مجلس به این موضوع ورود کرد اعلام داشت که سوخت‌های وارداتی استاندارد یورو ۴ را ندارند، این زمانی بود که کمسیون امنیت ملی به موضوع وارد شده بود و آنها ابراز امیدواری کردند که ریشه واردات ویرانگر و معضل آلودگی هوا با بهره برداری از پالایشگاه ستاره خلیج فارس در بندرعباس حل و فصل شود اما همانطور که می‌بینیم الان ۲سالی است که بنزین کل کشور از این پالایشگاه تامین می‌شود اما اتفاق تازه‌ای در وضعیت آلودگی هوا رخ نداده و در کماکان بر همان پاشنه می‌چرخد.

این کارشناس محیط زیست سوءاستفاده برخی دیگر از عوامل در آدرس اشتباه دادن را راه بیهوده دیگری دانست که منجر به پر شدن جیب برخی‌ها شد و تصریح کرد: عده ای هم برای اینکه از این نمد کلاهی برایشان درست شود بحث خودروهای فرسوده را مطرح کردند که دیدیم با پر شدن خیابانها از پراید و ۴۰۵ و ۲۰۶ هم تغییری در وضع هوای آلوده شهرها حاصل نشد.

وی نقش عامل انسانی را در این میان نادیده نگرفت و تصریح کرد: باید درباره چگونگی کاهش مصرف سوخت، الگوی رانندگی، قوانین موجود درباره آلودگی هوا، خروج صنایع آلاینده از شهر و همچنین لزوم طی مسافت‌های کوتاه با پای پیاده و استفاده کمتر از خودروهای تک‌سرنشین آموزش و اطلاع‌رسانی کافی انجام شود و کمپین‌هایی تشکیل شود که خود مردم احساس مسئولیت بیشتری پیدا کنند.

ساعت ۱۱ صبح چرا بزرگراهها باید شلوغ باشد؟

تا چند سال قبل ، اوج بحران آلودگی هوا محدود به پائیز بود اما اکنون چند سالی است که ذرات آلاینده در هرفصلی می‌توانند سر وکله شان پیدا شوند. بررسی‌های فنی حاکیست احداث ساختمان‌های بلند، مسدود شدن تونل باد، تردد خودروهای غیراستاندارد و استفاده گسترده از خودروهای شخصی و وجود برخی کارخانه‌ها در داخل شهر از عوامل اصلی ایجاد آلودگی هوای تهران است که فصلی شدن آلودگی هوا را به دائمی‌بودن تبدیل کرده است.

کافی است در ساعت ۱۱ صبح به چند بزرگراه معروف تهران که قاعدتا باید در این ساعات که بخش زیادی از نیروی انسانی سر کار هستند سری بزنید تا متوجه ترافیک بسیار شدید در این بزرگراهها شوید. این درحالی است که تا چند سال قبل پیک ترافیک در ساعت ۷ تا ۹ صبح بود و از آنطرف از ساعت ۳ تا ۶ عصر که بیشتر افراد از کار خود تعطیل می‌شوند . اما اکنون ترافیک بسیاری از بزرگراهها دائمی‌شده است و ساعت تنفس ندارد. در چنین حالتی انتظار هوای پاکیزه داشتن کاری بیهوده است.

بودجه مقابله با آلودگی هوا چه می‌شود؟

در این میان سوالی که مطرح می‌شود این است که بودجه‌های سالانه مقابله با آلودگی هوا صرف چه کاری می‌شود؟ آیا این بودجه‌ها در وزش باد و ریزش باران نقشی ایفا می‌کنند؟

در سال ۹۶ رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس به افزایش بودجه عمومی سازمان حفاظت محیط زیست که رقم ۳۶۸ هزار میلیارد تومان در لایحه پیشنهادی بودجه سال ۹۷ در نظر گرفته شده است اشاره کرد و گفت: این رقم ۶ درصد نسبت به سال ۹۶ افزایش یافته است. وی افزود: رقم ریالی این اعتبارات ۷۸۰۰ میلیارد تومان می شود که اجرای آن تحول جدیدی در زمینه مقابله با آلودگی هوا و مسائل مربوط به زیست محیطی صورت خواهد داد.

این بودجه به غیر از میزان مبلغی است که شرکت کنترل کیفیت هوای تهران دریافت می‌کند. سال گذشته بود که به برنامه چهار ساله شهرداری تهران برای کاهش آلودگی هوا توسط محسن پور سید آقایی - معاون شهردار تهران - ارائه شد و به گفته وی برای اجرای این برنامه به طور کلی در طول چهار سال ۷۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است. البته بیشتر نگاه شهرداری برای مقابله با این بحران معطوف به توسعه حمل و نقل عمومی‌است امری که محسن‌هاشمی‌چندی قبل وضعیت بودجه ای برای توسعه خطوط مترو را نا امید کننده خواند و گفت: دولت در این زمینه کوتاهی کرده است.

با این حال به نظر می‌رسد اگر حتی بودجه توسعه حمل و نقل عمومی ‌هم تخصیص داده شود باز هم معضل آلودگی هوا به قوت خود باقی باشد چرا که قانع کردن مردم به رها کردن خودرو و استفاده از مترو کار بسیار سخت و طاقت فرسایی است و در نتیجه چون فرهنگ استفاده از وسائل نقلیه عمومی ‌وجود ندارد نمی‌توان انتظار داشت که آلاینده‌های زیست محیطی هم از بین بروند.

نقش ژاپن ، سوئیس و ...!

ظاهرا طی چند سال اخیر اقداماتی حاشیه ای صورت گرفته تا یک سری جنبه‌های اجرایی برای آگاه شدن از میزان غلظت آلاینده‌ها صورت بگیرد. از جمله اینکه دو سال قبل مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تفاهم نامه با ژاپن را یکی از دستاوردهای شهرداری تهران در راستای پایش کیفیت هوای تهران معرفی کرد و گفت: طبق این تفاهم نامه قرار است ۷ و نیم میلیون دلار به اضافه ۱۲ و نیم میلیون دلار تجهیزات به صورت کمک بلاعوض وارد تهران شده و تا سال ۲۰۱۹ آزمایشگاه‌های ویژه پایش آلودگی هوا در پایتخت احداث شود.

در همین سال یعنی ۹۶ مشخص شد که بعد از تجربه سهمگین ۱۸ ساله در مهار ناموفق آلودگی هوا ، به دلیل فقدان آزمایشگاه‌های تخصصی ایران مجبور است نمونه ذرات معلق را برای آنالیز به سوئیس و آمریکا ارسال کند، بر همین مبنا از مهرماه همان سال که تفاهم نامه به امضای دو طرف ایرانی و ژاپنی رسید تا به امروز، تعدادی از کارشناسان چشم بادامی ‌در شرکت کنترل کیفیت هوا مستقر شدند تا در اندازه گیری و آنالیز شیمیایی به طرف ایرانی کمک کنند.

شاید خدا خواست و بادی وزیدن گرفت

و اکنون خانه انتهایی ماجرا و طبق معمول امید به تغییرات جوی برای حل ماجرا و به عبارتی تا خدا نخواهد نه هوایی پاک می‌شود و نه رودخانه ای پر آب اما در این بین آنچه مسلم است اینکه نقش عملی برخی سازمان‌های مرتبط چیست؟

روز گذشته شهردار تهران آب پاکی را روی دست همه ریخت و گفت: شاخص آلودگی هوا بر روی عدد ۱۲۰ قرار دارد و در آستانه هشدار هستیم که البته این فقط به تهران محدود نمی‌شود و در شهرهای اطراف هم وضعیت حادتر است و پدیده وارونگی هوا را شاهد هستیم که البته با این پدیده در پاییز و زمستان سال‌های گذشته نیز روبرو بوده‌ایم و اگر باد بوزد اوضاع خوب می‌شود و براساس قانون تا به امروز ۹ روز است که هوا ساکن است!

وی افزود:‌ در این بخش فقط شهرداری تصمیم‌گیرنده نیست و شورایی در استانداری فعال است که همه نقطه‌نظرات در آنجا مطرح می‌شود و تصمیمات در این شورا بر اساس خردجمعی گرفته می‌شود که البته ما تا مرز تعطیلی هنوز فرصت داریم و امیدواریم به این مرحله نرسیم و شهروندان باید بدانند که چنانچه شاخص‌ها از حد مجاز گذشت تردد یک خودرو تک سرنشین هم سم است.

حل مشکل آلودگی هوای بوسنی؟!

در حالیکه تهران با معضل آلودگی دست و پنجه نرم می‌کند شهردار تهران چند روز قبل در سارایوو اظهارات جالبی مطرح کرد که دستمایه مزاح خیلی افراد شد.

حناچی در دیدار با شهردار سارایوو برای حل مشکل آلودگی هوای پایتخت بوسنی اعلام آمادگی کرد و گفت: جمعیت سارایوو کمتر از نیم میلیون نفر است و کلانشهرها در آستانه ۷۰۰ هزار تا یک میلیون نفر باید اقداماتی را در زمینه کاهش آلودگی هوا انجام دهند!

بخش‌های جالبتر اظهارات او در باره آلودگی هوای سارایوو اینگونه بود:‌ با توجه به مشکلات شما، ما آمادگی هرگونه همکاری را داریم و حتی می‌توانیم مشاورانی که در این زمینه کار می‌کنند را به شما معرفی کنیم. کاری که از دستمان بربیاید را انجام می‌دهیم . البته حناچی حرف‌های علمی‌تر و دقیقی نیز زد که به نظر می‌رسید اشراف وی به موضوع زیاد است و در عین حال او گریزی هم به مشکل آلودگی هوای تهران زد و تصریح کرد که تهران هر سال با این مشکل روبروست که چاره کار البته وزش باد است.

به گفته حناچی استانبول هم حدود سه دهه پیش تقریبا وضعیت مشابه سارایوو را داشت البته استانبول به نسبت سارایوو مسطح و دارای دشت‌های باز است اما مصرف ازت و ذغال سنگ عامل اصلی آلودگی هوا بود. شهردار تهران با تاکید بر لزوم اندازه‌گیری و مطالعه بر روی ذرات معلق pm 2.5 توضیح داد: pm 2.5 و pm 10 به‌طور مستقیم روی سلامتی شهروندان اثر می‌گذارد و در شرایط وارونگی هوا و زمانی که از حد استاندارد خارج می‌شود ممکن است سبب ایست قلبی شود بنابراین باید درباره این معضل تمهیداتی اندیشید.

وی با بیان اینکه ما هم در تهران البته با مقیاس‌های متفاوت با این مشکلات مواجه هستیم، گفت: هشت و نیم میلیون نفر در داخل محدوده تهران زندگی می‌کنند، چهار و نیم میلیون خودرو در تهران تردد می‌کنند، سه میلیون دوچرخه و موتور در تهران وجود دارد و ۴۰ درصد حمل و نقل داخلی تهران با خودرو شخصی انجام می‌شود بنابراین اگر باد و بارندگی نباشد ما در زمستان با وارونگی دما مواجه هستیم. چند سال پیش تهران را هفت روز به دلیل آلودگی هوا تعطیل کردیم.

شلوغی اورژانس‌ها به دلیل آلودگی هوا

سخنگوی سازمان اورژانس کشور گفت: طی چند روز گذشته به دلیل بروز آلودگی هوا ۲۱۶۰ نفر به دلیل مشکلات قلبی و تنفسی به اورژانس پیش بیمارستانی و بیمارستانی مراجعه کرده‌اند.

مجتبی خالدی سخنگوی سازمان اورژانس کشور با اشاره به توصیه‌های اورژانس برای ایام آلودگی هوا اظهار کرد: در چند روز گذشته میزان آلاینده‌ها و ذرات معلق هوای کشور بیش از حد مجاز شده و تعداد ۲۱۶۰ بیمار قلبی- تنفسی به اورژانس پیش بیمارستانی و بیمارستانی استان‌های اصفهان، البرز، تهران، قزوین، قم و مرکزی مراجعه کرده‌اند. از این تعداد ۷۵۶ مورد بیمار تنفسی و ۱۴۰۴ مورد قلبی به اورژانس مراجعه کرده‌اند.

او ادامه داد: در هنگام بروز آلودگی هوا تمامی‌مراکز درمانی و پایگاه‌های اورژانس پیش بیمارستانی در آمادگی کامل به سر می‌برند، زیرا در این ایام میزان مراجعه بیماران قلبی- تنفسی به اورژانس رشد چشمگیری پیدا می‌کند.

سخنگوی سازمان اورژانس کشور تاکید کرد: در هنگام بروز آلودگی هوا اورژانس اقدام به استقرار اتوبوس آمبولانس و آمبولانس در میادین و خیابان‌های اصلی شهرهای درگیر می‌کند و به صورت لحظه‌ای سایت‌های هواشناسی معتبر را مورد رصد و ارزیابی قرار می‌دهد.

خالدی گفت: در هنگام بروز آلودگی هوا و هشدار از سوی سازمان هواشناسی اورژانس از طریق سامانه MCMC میزان مراجعات تنفسی و قلبی را رصد و به صورت لحظه‌ای پایش می‌کند.

او افزود: به شهروندان و به خصوص گروه‌های پر خطر توصیه می‌شود در هنگام بروز آلودگی هوا از هر گونه فعالیت ورزشی خودداری نمایند و تا حد امکان از رفت و آمد غیر ضروری در سطح شهر و هوای آزاد خودداری کنند.

سخنگوی سازمان اورژانس کشور ادامه داد: ما به بیماران قلبی، تنفسی و به ویژه مبتلایان به عارضه آسم توصیه می‌کنیم که از فعالیت در فضای باز خودداری کنند و تا حد امکان در منزل بمانند. 

افزایش ابتلا به بیماری آسم

او گفت: استنشاق هوای آلوده سرعت ابتلا به بیماری آسم را در بین کودکان افزایش می‌دهد به همین دلیل کودکان باید در هنگام آلودگی هوا در منزل بمانند.

خالدی با اشاره به اینکه در هنگام بروز آلودگی هوا ممکن است افراد مبتلا به خشکی دهان و عطش شوند، گفت: افراد باید به میزان کافی آب مصرف کنند تا دستگاه گوارش شست و شو یابد.

سخنگوی سازمان اورژانس کشور یادآوری کرد: شیر، میوه‌ و سبزیجات برای مقابله با آلودگی هوا موثر هستند و بهتر است افراد مصرف نوشابه‌های گازدار و تنقلات کم ارزش را حذف کنند.

براساس گزارش روابط عمومی‌سازمان اورژانس کشور، خالدی بیان کرد: اگر مجبور به فعالیت در فضای باز در هنگام آلودگی هوا هستند باید پس از مراجعه به منزل دست و صورت خود را به طور کامل با آب و صابون شستشو دهند و در حد امکان پس از بازگشت به منزل دوش بگیرند.