فروپاشی خاموش خانواده با تیشه خشونت

p>در سال گذشته ١٥٧٦زن که مورد خشونت قرار گرفته بودند از خانه‌های امن بهزیستی خدمات نگهداری و... دریافت کرده‌اند؛ زنانی که جز در این خانه‌های امن در دیگری به رویشان گشوده نبود. ٥٥ درصد این زنان مورد خشونت جسمی و روانی، ٣٠ درصد مورد خشونت کلامی و روانی و ١٥ درصد مورد خشونت اقتصادی و جنسی قرار گرفته بودند. تاکنون ٧ خانه امن دولتی و ١٥ خانه امن غیردولتی توسط سازمان بهزیستی کل کشور راه‌اندازی شده‌اند.

فریبا درخشان نیا مدیرکل دفتر آسیب‌های اجتماعی بهزیستی کشور از لزوم توسعه و تقویت خانه‌های امن سخن می‌گوید:

خشونت خانگی چیست؟ چه تفاوتی با سایر خشونت‌ها دارد؟

خشونت خانگی به هر شکلی از انواع خشونت اطلاق می‌شود که توسط شریک زندگی یا سایر اعضای خانواده اعمال شود صرف نظر از اینکه کجا اتفاق افتاده باشد. خشونت طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت عبارت است از تهدید یا تمایل یا اقدام به استفاده عمدی از نیروی فیزیکی یا قدرت، علیه خود یا دیگری، حتی گروه یا جامعه که موجب بروز آسیب جسمانی، مرگ، آسیب روانی، ضعف رشد و یا انواع محرومیت‌ها شود. در واقع خشونت خانگی عبارت است از خشونتی که بین افراد خانواده و شرکای زندگی رخ می‌دهد که اغلب و نه همواره در درون خانه اتفاق می‌افتد.

البته خشونت خانگی انواع مختلفی دارد که می‌توان به خشونت جسمانی، خشونت اقتصادی، خشونت روانی و کلامی و خشونت جنسی اشاره کرد که این خشونت می‌تواند برای هر یک از اعضای خانواده اتفاق بیفتد.

خشونت خانگی علیه زنان در خانواده‌های ایرانی بیشتر از کدام نوع است و ریشه این خشونت‌ها چیست؟

بیشترین آمار گزارش شده در خشونت خانگی علیه زنان خشونت‌های جسمی است و بعد هم خشونت‌های روانی و کلامی که این مسأله شاید به دلیل آن باشد که گزارش‌دهی و پیگیری خشونت‌های جسمانی بیشتر صورت می‌گیرد. به طور کلی عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و روانی می‌توانند منجر به خشونت علیه زنان شوند که از این عوامل می‌توان به عدم توانایی فرد در کنترل خشم خود،  اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان، فقر اقتصادی مفرط و عدم برآورده کردن نیازهای پایه، ابتلا به بیماری روانی و نداشتن مهارت برقراری ارتباط مؤثر اشاره کرد.

متأسفانه اکثر زنان ایرانی که مورد خشم و خشونت خانگی قرار می‌گیرند، خشونت را تحمل کرده و گزارش نمی‌دهند. به نظر شما چه عاملی باعث سکوت آنها می‌شود؟

اکثر زنانی که مورد خشونت همسران خود قرار می‌گیرند، به دلایل مختلف از طرف جامعه مورد حمایت قرار نمی‌گیرند. حتی خانواده‌های آنها نیز تنها در موارد شدید خشونت دخالت می‌کنند و اغلب سعی‌شان بر این است که از مرد تعهد بگیرند. معمولاً، توقع از زنان، تحمل رفتار مرد یا تغییر دادن رفتار زن است، به گونه‌ای که فضا را مدیریت کند و شرایط تعارضی را که به خشونت می‌انجامد، به وجود نیاورد. اگر به زندگی این زنان نگاه کوتاهی داشته باشیم می‌بینیم که نه تنها زنان در شرایط نامناسب خانوادگی زندگی می‌کنند، بلکه فرزندان آنها نیز از این شرایط زندگی رنج می‌برند.

فرزندان این خانواده‌ها، دارای مشکلات رفتاری زیادی هستند؛ از سطح نابهنجاری‌هایی مانند پرخاشگری، افسردگی و بی‌اعتنایی نسبت به دیگران تا رفتارهایی مانند دزدی، اعتیاد و خرید و فروش مواد مخدر. از طرفی حتی از نظر احساسی هم زنان با مواردی مانند نفرت فرزندان نسبت به پدران خود، حتی در حد اقدام کشتن پدر، تا نفرت نسبت به مادر، با جانبداری از رفتار پدر و سعی در بیرون کردن مادر از خانه رو به رو می‌شوند. این شرایط زندگی خانوادگی که همراه با خشونت است، می‌تواند با گردش خشونت، به نسل بعدی برسد.

زنان برای بهبود بخشیدن به شرایط زندگی خود، به هر اقدامی متوسل می‌شوند مثلاً از طریق قهر و آشتی‌های مکرر، مراجعه به کلانتری و دادگاه و همچنین، مراکز مشاوره که معمولاً نتیجۀ این فعالیت‌ها، بنا به گفته خود زنان، به تحمل شرایط یا تغییر دادن رفتار منجر می‌شود. این گونه زنان نه تنها حاضر به طلاق نیستند، بلکه حتی از تجسم آینده خود به عنوان زن مطلقه نیز وحشت دارند. از دلایلی که می‌تواند بعنوان عدم تمایل آنان به گزارش دهی قلمداد شود؛ داشتن فرزند و ترس مادران از رها کردن فرزندان پس از جدایی است. همچنین این زنان همواره از بروز مشکلات اقتصادی بعد از طلاق هراس زیادی دارند.

بخشی از فعالیت سازمان بهزیستی به اقدامات این نهاد در خصوص حمایت از زنان تحت خشونت خانگی بعنوان یک آسیب دیده برمی گردد.این سازمان چه اقدامات حمایتی در این زمینه انجام می‌دهد؟

مراکز خانه امن از سال ۹۲ با هدف پاسخگویی به نیاز اجتماعی «حمایت از زنان و کودکان از خشونت‌های خانگی، کنترل و کاهش خشونت‌های خانگی و تبعات ناشی از آن» و انواع آزار (جسمی، جنسی و روانی) راه‌اندازی شده است چون اعمال خشونت نه تنها تندرستی، سلامت عقل، تعادل عاطفی و روانی آنها را به خطر می‌اندازد بلکه جامعه را نیز متضرر می‌سازد. به عبارتی هدف کلی این فعالیت، حمایت و توانمند‌سازی زنان و دخترانی است که در معرض خشونت هستند و یا مورد خشونت قرار می‌گیرند. در این مراکز خدمات تخصصی گوناگونی به زنانی که مورد خشونت خانگی قرار گرفته‌اند و فرزندان همراه آنها ارائه می‌شود.

به خانه‌های امن اشاره کردید، این خانه‌ها در راستای چه اهدافی راه‌اندازی شدند؟

هدف کلی این طرح، حمایت و ساماندهی مجدد خانواده و بازسازی نظام خانواده‌ای است که دچار بحران خشونت شده‌اند که این مهم را از طریق توانمند‌سازی زنان در معرض خشونت خانگی به انجام می‌رساند. چرا که همانطور که همگی معتقدیم در خانواده ایرانی اسلامی وجود زن نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد لذا هرگونه آسیب بر او مصداق آسیب بر خانواده و بالطبع جامعه است.

همچنین از اهداف دیگر این طرح می‌توان به تأمین محل امن جهت زنان در معرض خشونت یا خشونت‌دیده و فرزندان آنها،  مداخله در مشکل یا وضعیت فرد خشونت‌دیده اشاره کرد. علاوه بر این ارتقای سطح دانش و آگاهی آنها و خانواده‌هایشان و کمک به درک موقعیت خود در شرایط خشونت زا و به کارگیری شیوه‌های پیشگیرانه جزو اهداف این طرح است. ارتقای توانمندی‌های زنان در معرض خشونت و خشونت دیده برای مقابله با مسائل فردی و اجتماعی در شرایط بحرانی از طریق ارائه خدمات تخصصی بموقع و اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عمومی در رابطه با خشونت علیه زنان، نشانه‌ها و راهکارها هم جزو اهداف است.

در این خانه‌های امن چه نوع خدماتی به زنان خشونت دیده ارائه می‌شود؟

 در این مراکز در چند قالب خدمات تخصصی عرضه می‌شود؛ یکی خدمات روزانه است؛ در شرایطی که زن خشونت‌دیده یا در معرض خشونت ناچار است به همان منزلی برگردد که در آن در معرض خشونت قرار گرفته، مددکار اجتماعی در قالب ارائه یک طرح که با کمک خود فرد مراجعه کننده تهیه می‌کند، مواردی را برای ایمنی او ارائه می‌دهد.چون همیشه احتمال تکرار خشونت وجود دارد.

البته طرح ایمنی برای هر فرد به صورت اختصاصی با توجه به شرایط فرهنگی، سن قربانی، سن فرزندان، نوع خشونت و منابع حمایتی قربانی طراحی می‌شود. یکی دیگر از خدمات، خدمات نگهداری است. اگر زن خشونت دیده یا در معرض خشونت، خطر امنیت جانی داشته باشد و امکان بازگشت به محل زندگی و یا محلی که در آن مورد خشونت قرارمی گرفته، نداشته باشد به صورت موقت در خانه امن همراه با فرزند خود (دختر بدون محدودیت سنی و پسر تا بالای سن بلوغ) با اخذ حکم قاضی نگهداری می‌شوند.

این خدمات شامل مددکاری اجتماعی، روان شناسی، حقوقی و پزشکی است. نوع دیگر خدمات، مداخلات تخصصی لازم با مرتکبین خشونت است. یعنی پس از پذیرش گروه هدف (زنان خشونت دیده و یا در معرض خشونت و فرزندانشان) برای دستیابی به هدف کنترل و کاهش خشونت‌های خانگی و جلوگیری از تکرار آن باید اقداماتی نیز در خصوص مرتکبین صورت بگیرد. در این نوع از خدمات، برنامه‌هایی بر تغییر رفتار مرتکبین وجود دارد که محیط را برای قربانیان امن‌تر می‌سازد. این نوع مداخلات نیز به عنوان قسمتی از مداخلات تخصصی کارشناسان در خانه‌های امن قرار گرفته که بر اساس پروتکل تدوین شده در همین خصوص انجام می‌پذیرد.

تاکنون چه تعداد زنان از این خانه‌ها خدمات گرفته و اکثر آنها از چه نوع خشونتی رنج می‌بردند؟

در سال گذشته تعداد ۱۵۷۶ زن تحت خشونت خانگی از مراکز مداخله در بحران و خانه‌های امن در سراسر کشور خدمت دریافت کرده‌اند که متأسفانه حدود ۵۵ درصد آنها خشونت جسمی و روانی و حدود ۳۰ درصد خشونت کلامی و روانی و ۱۵ درصد باقیمانده خشونت‌های اقتصادی و جنسی را تجربه کرده‌اند. البته این نسبت‌ها به دلیل ذات خشونت که اغلب به صورت توأمان صورت می‌پذیرد قابل انفکاک به طور مشخص نیست.

به نظر شما وجود این خانه‌ها چقدر به زنان خشونت دیده کمک کرده یا می‌کند؟

اگر چه از راه‌اندازی این خانه‌ها مدت زیادی نمی‌گذرد و نمی‌توان با قاطعیت و بر اساس شاخص‌های مشخص درباره آن صحبت کرد ولی عملکرد کوتاه و چند ماهه این خانه‌ها حاکی از موفقیت ۷۵ درصدی آنهاست. یعنی با بهره‌گیری از خدمات این خانه‌ها خدمت گیرندگان به محیط امن خانه بازگردانده شده و یا در صورت عدم بازگشت به خانواده امکانات لازم جهت یک زندگی مستقل و سالم برای ایشان فراهم شده است.

شما در صحبت‌هایتان به اقامت زنان خشونت دیده در مرکز اشاره کردید، این زنان تا چه زمانی می‌توانند در این مراکز بمانند؟

به هر حال برای هر یک از خدمت‌گیرندگان یک طرح کمکی با هدف توانمند‌سازی برنامه‌ریزی می‌شود که بر اساس دستورالعمل اجرایی مدت اقامت خدمت گیرندگان در خانه امن ۴ ماه است که با توجه به فرایند توانمند‌سازی ایشان و تصمیم تیم تخصصی مرکز تا یک دوره دیگر (یعنی ۴ ماه دیگر) قابل تمدید است.

زنانی که خشونت می‌بینند از چه طریقی می‌توانند به خانه‌های امن مراجعه کنند؟

به سؤال مهمی اشاره کردید، ببینید از آنجایی که امنیت خانه امن بسیار مهم است پس این مراکز به صورت مستقیم پذیرش ندارند بنابراین زنان خشونت دیده می‌توانند از طریق مراجعه به مراکز مداخله در بحران (اورژانس اجتماعی) مورد پذیرش قرار گرفته و یا با خط ۱۲۳ که خط تلفن اورژانس اجتماعی است تماس بگیرند.

در حال حاضر چه تعداد خانه امن در سراسر کشور راه‌اندازی شده و خدمات ارائه می‌دهند؟

تا پایان امسال،  تعداد خانه‌های امن در سراسر کشور ۷ خانه امن دولتی و ۱۵ خانه امن غیر دولتی است که مراکز غیردولتی با استفاده از ظرفیت‌های غیردولتی و با کمک و همت افراد خیر و متخصص در استان‌های کشور از طریق ماده ۲۶ (دستورالعمل ماده ۲۶ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت) راه‌اندازی شده است. به عبارت دیگر تنها ۹ استان فاقد خانه امن است که با برنامه ریزی‌های انجام شده تا پایان سه ماهه اول سال آتی این ۹ استان نیز دارای خانه امن خواهند بود.

 به طور قطع در زمان راه‌اندازی مراکزی با این اهداف با مشکلات عدیده‌ای برخورد کرده‌اید می‌توانید به چند نمونه از این مشکلات اشاره کنید؟

بله،  اگر بخواهم به مشکلات اشاره کنم باید به این مطلب اشاره کنم از آنجایی که راه‌اندازی خانه امن علی‌الخصوص با استفاده از ظرفیت‌های غیر دولتی و همکاری سازمان‌های مردم نهاد مسائل خاص خود را به همراه دارد (چرا که منفعت مالی هیچ گاه در این موضوعات جایی نداشته و بضاعت مؤسسات از لحاظ تخصصی اهمیت بسزایی دارد و تعداد مؤسسات همکار در این راستا بسیار محدود است) از این رو استان‌ها همواره با کمبود مؤسسات داوطلب برای راه‌اندازی خانه‌های امن مواجه هستند. از سویی دیگرتنها یک سازمان نمی‌تواند به ساماندهی آسیب‌های اجتماعی بپردازد و عهده دار این مسأله باشد.

برای ایجاد و توسعه خانه‌های امن نیاز به همکاری با سایر دستگاه‌ها علی‌الخصوص دستگاه قضایی هستیم. بنابراین اشراف سیستم قضایی به مسأله خشونت علیه زنان و حمایت‌های قانونی از ایشان می‌تواند کمک شایانی به توانمند‌سازی این افراد کند. از دیگر مسائل می‌توان به لزوم تدوین و تصویب قوانینی جهت الزام فردی که خشونت می‌کند به گذراندن جلسات مشاوره برای اصلاح رفتارش اشاره کرد که ما امیدواریم با همکاری قضات و مقامات قضایی این مهم به انجام برسد.

برای کاهش این آسیب در خانواده چه راهکارهایی دارید؟

 برای پیشگیری از وقوع فجایع و پیشامدهای ناگوار در پی بروز خشونت‌های خانگی توصیه می‌شود که خانواده‌ها قبل از ازدواج فرزندانشان نسبت به لزوم مشاوره و استفاده و بهره‌گیری از کلاس‌های مهارت‌های زندگی و مهارت‌های کنترل خشم در حین زندگی مشترک واقف باشند و همچنین مهارت آموزی زوجینی که قصد بچه دار شدن دارند در زمینه فرزند پروری و نحوه صحیح برخورد با کودکان و نوجوانان می‌تواند برای کاهش این معضل مؤثر باشد. در این راستا سازمان بهزیستی بسته‌های خدمتی تعریف شده‌ای دارد از جمله خط تلفن مشاوره رایگان ۱۴۸۰ و یا مراکز مشاوره و در صورت بروز هرگونه خشونت بین اعضای خانواده از جمله خشونت علیه کودکان و یا همسرآزاری تماس با خط ۱۲۳ و بهره‌گیری از خدمات مراکز مداخله در بحران و خانه‌های امن می‌تواند در کاهش عوارض ناشی از این خشونت‌ها و بازگشت فرد خشونت دیده به محیطی امن مؤثر باشد.

مریم جهان پناه