وقتی فقر، شهری می شود

به تازگی فرشاد مومنی اقتصاددان با اشاره به افزایش عدم تعادل منطقه‌ای گفته است که از سال ۱۳۹۲ تا امروز سالانه ۶۰۰ هزار نفر به جمعیت فقرای شهری ما افزوده شده است. او همچنین با انتقاد از سیاست‌های پولی و مالی ناسنجیده، معتقد است این سیاست‌ها به نابرابری‌های ناموجه دامن زده است. درحالی این موضوع از سوی مومنی مطرح شده است که ایجاد توازن منطقه‌ای از ضروریات برنامه ششم توسعه است و با وجود گذشت پنج برنامه کماکان عدم توازن منطقه‌ای در کشور بسیار زیاد است.

به‌تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی از وضعیت فقر مطلق در شش ماهه اول سال ۱۳۹۷ ارائه کرده است که در آن از رشد ۲۵ درصدی خط فقر تابستان ۹۷ نسبت به تابستان ۹۶ خبر داده است. در این گزارش آمده که در بهترین حالت درآمدهای خانوار در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به بهار ۱۳۹۷ ثابت مانده است، خط فقر مطلق برای یک خانوار چهار نفره در شهرستان تهران، ۳۰۰ هزار تومان افزایش یافته است. این رقم برای فقرا رقم قابل ملاحظه‌ای است و لزوم توجه به سیاست‌های حمایتی را می‌رساند. این مرکز همچنین گزارشی را درباره میزان خط فقر و تغییرات آن در سال ۱۳۹۵ منتشر کرده است که بر اساس آن حدود ۶۵ درصد خانوارهای مناطق روستایی در سه استان سیستان‌وبلوچستان، ایلام و کهگیلویه‌ و بویراحمد دارای فقر غذایی هستند.

در سال ۱۳۹۵ حدود ۱۵ درصد جمعیت شهری و ۱۲ درصد جمعیت روستایی زیر خط فقر مطلق قرار داشته‌اند. در این سال استان‌های سیستان‌ و بلوچستان(۳/۳۸ درصد)، کرمان(۹/۳۲ درصد)، گلستان(۷/۳۰ درصد)، قم(۹/۲۹ درصد)، و هرمزگان(۱/۲۲ درصد) بالاترین میزان جمعیت زیر خط فقر مطلق را دارند. در این بین، جمعیت زیر خط فقر در مناطق روستایی(۵/۳۵ درصد) استان کرمان بیش از مناطق شهری(۳۱ درصد) است و در سایر این استان‌ها، فقر مطلق در بین خانوارهای مناطق شهری بیش از مناطق روستایی شیوع دارد.

در این گزارش، مناطق شهری کشور در چهار خوشه و مناطق روستایی نیز در پنج خوشه دسته‌بندی شده‌اند و برای هر خوشه، خط فقر جداگانه محاسبه شده است. براین‌اساس، ابتدا خط فقر سرانه(به ازای هر نفر) در خوشه‌های مختلف محاسبه شده و عدد به‌دست‌آمده در ۷/۲ ضرب شده است تا خط فقر مطلق برای یک خانوار چهار نفره به‌دست آید. خط فقر مطلق ماهانه در مناطق شهری برای خوشه اول یک میلیون و ۱۰۹ هزار تومان، برای خوشه دوم ۹۸۳ هزار تومان، برای خوشه سوم یک میلیون و ۳۶۵ هزار تومان، و برای خوشه چهارم دو میلیون و ۷۶ هزار تومان محاسبه شده است. خط فقر مطلق خانوار در مناطق روستایی نیز برای خوشه‌های اول تا پنجم بین ۵۴۳ هزار تومان تا یک میلیون و ۱۶۷ هزار تومان متفاوت است.

 ‌افزایش فقرای شهری

اخیرا فرشاد مومنی اقتصاددان با اشاره به افزایش عدم تعادل منطقه‌ای گفته است که در گزارش‌های رسمی به صراحت آمده است که از سال ۱۳۹۲ تا امروز سالانه ۶۰۰ هزار نفر به جمعیت فقرای شهری ما افزوده شده است. این موضوع پیش از این نیز مورد تاکید حسین راغفر پژوهشگر و استاد دانشگاه قرار گرفته بود. او در این زمینه خط فقر مطلق برای یک خانواده چهار نفره شهری در سال ۹۶ را حدود چهار میلیون تومان اعلام کرد و به ایسنا گفت: بر اساس محاسبات صورت گرفته در سال‌های اخیر، ۳۳ درصد جمعیت کشور دچار «فقر مطلق» هستند. او با بیان اینکه منظور دولت از فقر مطلق برای یک خانواده پنج نفره ۷۰۰ هزار تومان است، افزود: این مبلغ برای یک خانواده پنج نفره حتی تامین‌کننده غذایشان نیست.

درحال حاضر حتی اندازه خانواده در ایران تغییر کرده و کوچک‌تر شده است و به میانگین چهار نفر رسیده است. خط فقر همچنین بین نقاط مختلف کشور و حتی روستاهای مختلف، متفاوت است. با این حال، کارشناسان معتقدند سیاست‌ دولت‌ها در زمینه کاهش فقر نه‌تنها کارساز نبوده بلکه تبعات سوئی نیز به همراه داشته است. برای مثال پرداخت یارانه‌ها طی سالیان گذشته به کاهش فقر در کشور کمکی نکرده است. کارشناسان دو دلیل عمده را برای این موضوع عنوان می‌کنند؛ اولین دلیل اینکه حجم نقدینگی بزرگی به این واسطه به کشور تزریق می‌شود که خودش تورم‌زاست و درنتیجه گروه‌های پایین بیشتر آسیب می‌بینند و دومین دلیل اینکه شیوه درست برخورد و کاهش فقر، برای خانوارها اشتغالزایی به همراه خواهد داشت.

 ‌گرانی مسکن و افزایش فقر

دلایل مختلفی برای افزایش فقر شهری عنوان می‌شود؛ از سویی تعدادی از کارشناسان معتقدند دولت‌ها با اتخاذ سیاست‌های پولی و مالی ناسنجیده به نابرابری‌های ناموجه بین مناطق مختلف دامن زده‌اند و درنتیجه تنها با فقیرتر کردن مردم بحران‌ها تشدید شده و این درحالی است که ایجاد توازن منطقه‌ای از ضروریات برنامه ششم توسعه دانسته شده است. از سوی دیگر، عده‌ای بر این باورند که علت اصلی افزایش فقر در شهرهای بزرگ، گران‌شدن مسکن بوده است.

در این زمینه، جعفر خیرخواهان - عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد - در گفت‌وگو با ایسنا به تفاوت اندازه خط فقر در شهرها و روستاها اشاره کرد و گفت: اصلی‌ترین عامل این تفاوت مساله مسکن است که در شهرهای بزرگ سهم بسیار بالایی را به خود اختصاص داده است اما هزینه این مقوله در روستاها عملا نزدیک به صفراست.

افزایش قیمت مسکن یکی از علل اصلی افزایش درصد شهروندان زیر خط فقر در شهرهای بزرگ بوده است. او همچنین با اشاره به اثرگذاری مستقیم تورم بر تحرک خط فقر ادامه داد: آن چیزی که باعث شده خط فقر بالاتر از سال‌های گذشته باشد، افزایش هزینه‌های زندگی در یک سال گذشته و به‌ویژه ۹ ماه گذشته است. واقعیت این است که در شرایط تورمی طبقات ضعیف‌تر بیشتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند و درصد بیشتری هم به زیر خط فقر کشیده می‌شوند.

خیرخواهان در ادامه با ارائه تعریفی از فقر مطلق، آن را عدم توانایی خانوارها در تامین نیازهای اساسی خود توصیف کرد و سلامت و خدمات بهداشتی، هزینه‌های تحصیل، سرپناه و پوشاک را به عنوان اصلی‌ترین نیازهای انسان برشمرد.در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد خط فقر در ایران آمده است که سیاست‌های حمایتی در حال حاضر باید بیش از هر زمان دیگری هدفمند باشند. سیاست‌هایی از جمله افزایش حداقل دستمزد در طول سال یا بسته حمایتی برای خانوارهای با درآمد ماهانه کمتر از سه میلیون تومان، نمی‌تواند هدفمند باشد.

آن هم در شرایطی که خط فقر در شهرستان تهران حدود ۵/ ۳ برابر خط فقر در نقاط روستایی استان‌های سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و ایلام است. در حقیقت سیاستی چون افزایش حداقل دستمزد، که باید در سال ۹۸ با توجه به افزایش قیمت‌ها اعمال شود، حتما باید مشمول این ملاحظات باشد. همچنین کارشناسان می‌گویند افزایش خط فقر درحالی که درآمدها ثابت است، افراد بیشتری را به زیر خط فقر می‌کشاند.

در لایحه بودجه سال آینده، درحالی افزایش ۲۰درصدی دستمزدها پیش‌بینی شده است که کارشناسان می‌گویند تورم بزرگی در انتظار مردم خواهد بود و درنتیجه این موضوع به کاهش بیشتر قدرت خرید مردم منجر می‌شود. بنابراین از آنجایی که از تمام امکانات و راه‌حل‌ها استفاده نشده است بهتر است راه‌های جدیدی گشوده شود و مسائل به شکل پایه‌ای و اساسی حل شود. افزون بر این، باید برنامه‌ریزی جدی صورت گیرد تا سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی در ایران جان تازه‌ای بگیرد.

سوسن یحیی‌پور