کودکان گروه آسیب‌پذیر جامعه هستند که معمولا برای حمایت از آنها قوانین و مقررات مختلفی در نظر گرفته میشود. این در حالی است که در جامعه ما در زمینه اعتیاد کودکان اقدامات لازم صورت نگرفته است و اخبار افزایش آمار کودکان و دانش‌آموزان معتاد هر سال افزایش می‌یابد. در این‌باره «آرمان» با مونیکا نادی، وکیل دادگستری و فعال حقوق کودک گفت وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.
برخی از خانواده‌ها برای ساکت نگه داشتن کودکان دوز پایینی از مواد مخدر را به خورد آنها می‌دهند یا به صورت آنها دود فوت می‌کنند، آیا ما در ایران برای حفاظت از کودکان قانونی داریم؟
به طور کلی هر گونه جرمی که علیه جسم، روان و جنس کودک اتفاق بیافتد، در قوانین با عنوان «کودک آزاری» نام می‌گیرد. اینکه به خورد کودک مواد مخدر داده شود یا اینکه کودکی در معرض مواد مخدر قرار گیرد، یک آسیب است که توسط فردی دیگر به جسم و روان کودک وارد میشود. بنابراین مشمول قوانین و مقررات کودک آزاری است. کودک آزاری در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سال ۸۱ وجود دارد و طبق لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان که به تازگی در مجلس تصویب شده و به تصویب نهایی شورای نگهبان نرسیده است، می‌تواند اعتیاد به کودک را پوشش دهد. حتی در لایحه فروش مواد به کودک و نوجوان(افراد زیر ۱۸ سال) جرم انگاری شده است.
در صورت مشاهده چنین مواردی چه کسانی می‌توانند اقدام به شکایت کنند؟
کودک آزاری یک جرم عمومی است یعنی هرکسی می‌تواند کودک آزاری را اطلاع دهد و دادستان و قوه قضائیه آن را پیگیری می‌کنند و حتی در قانون جدید این الزامی شده است که هرکسی از وقوع خطری برای کودک با خبر شود باید آن را اطلاع دهد و همان‌طور در لایحه اقدامات پیشگیرانه‌ای برای کودکان خانواده‌هایی که دچار اعتیاد هستند، پیش‌بینی شده است.
اگر جرم والدین ثابت شود چه اتفاقی می‌افتد؟
در پرونده‌هایی کودک آزاری در زمینه اعتیاد یا سایر مسائل اگر به دنبال کودک آزاری نبود صلاحیت والدین احراز شود، می‌توان به عنوان بدسرپرست از آنها سلب صلاحیت کرد و کودک را به بهزیستی می‌سپرند و مرجع نگهداری نمی‌توانند سایر اقوام باشند. ما متاسفانه ساختار قانونی نداریم که کودک را در ارتباط با درجه جرمی که مرتکب آن شده اند، به خانواده برگردانیم و نظارتی بعد از وقوع جرم به مجرم و کودک آسیب دیده داشته باشیم. تا بتوانیم این روند را کنترل کنیم؛ تا بسنجیم که این روند قابل اصلاح است یا نه. اینها در مواردی است که بتوان از والدین سلب صلاحیت کرد چون در خیلی از موارد این امکان وجود دارد که سلب صلاحیت اتفاق نیافتد. اگر سلب صلاحیت شود، کودک تا ۱۸ سالگی به بهزیستی سپرده میشود و اگر خانواده دوباره صلاحیتش را به‌دست آورد می‌تواند بچه را بگیرد.
در مورد مساله اعتیاد نوجوانان، آیا به نوجوانان معتاد هم به عنوان مجرم نگاه میشود؟
مهمترین مساله در اعتیاد نوجوان این است که قوانین ما قوانین پیشگیرانه نیست، و زمانی که اتفاقی می‌افتد می‌خواهیم برای درمانش اقداماتی انجام دهیم و قبل از اینکه تا این اندازه اعتیاد میان نوجوانان متداول شود، دنبال روش‌های پیشگیرانه نیستیم تا برای مثال آموزش و آگاهی را افزایش دهیم و راه‌هایی برای پیشگیری از این اتفاق داشته باشیم. این روند تکرار میشود و آمار اعتیاد بالاتر می‌رود به خصوص زمانی که شرایط اجتماعی سخت‌تر میشود آمار اعتیاد بالاتر می‌رود.
آیا جرم خرید و فروش مواد مخدر توسط کودکان و بزرگسالان تفاوت دارد؟
اعتیاد اگر همراه با خرید و فروش مواد، نگهداری و حمل مواد باشد، به آن عنوان مجرمانه می‌دهند و کودکانی که این اقدامات را انجام می‌دهند، مجرم اند. جرم فروش مواد مخدر برای کودک یا افراد نابالغ تا به حال متفاوت نبوده و اگر لایحه نهایی و تصویب شود باید گفت که به آن به طور خاص نگاه شده است اما در واقع جرمی که توسط افراد زیر ۱۸ سال انجام میشود(در خصص مواد مخدر یا موارد دیگر) باید در دادگاه‌های اختصاصی اطفال با شرایط خاصی مورد رسیدگی قرار گیرد و مجازات صادر شود، چون اینها مجازات‌های سبکتری نسبت به بزرگسالان درگیر این مسائل دارند. این اتفاق می‌افتد که بزرگسالان از آنها سوءاستفاده کنند. چون خود نوجوان باید پاسخگوی قانون باشد و خود مسئول این برنامه‌ها و اعمالش است وحتی کودکانی که مجازات می‌شوند و چند سال حبس می‌کشند، روشی برای اصلاح و بازپروری آنها وجود ندارد، خیلی از مواقع آنها این قبیل جرائم را تکرار می‌کنند.
نقش خانواده‌ها و مدارس در پیشگیری از این روند چگونه می‌تواند باشد؟
ما باید دو گروه از خانواده‌ها را در نظر بگیریم یکسری از خانواده‌هایی که آسیب اعتیاد در آنها وجود دارد و آنها مراقبت‌های کافی را از فرزندان خود ندارند و زمینه‌هایی که کودک به این سمت برود در این خانواده‌ها زیاد است. طبیعتا اینجا باید به این کودکان به عنوان کودکان در معرض خطر نگاه شود و در واقع اینها در وضعیت مخاطره‌آمیزی هستند. ابتلای آنها به اعتیاد یک خطر بالقوه ای است که اگر بتوانیم پیشگیری مناسب را از طریق سازمان‌ها و نهادهای مرتبط داشته باشیم می‌توانیم جلوی این خطر بالقوه و تبدیل آن به خطر بالفعل را بگیریم. اینجاست که نقش محیط‌های دیگری که کودک در آن زندگی میکند و نقش جامعه در اینکه بتواند این موارد را پیشگیری و گزارش دهد و طلب مداخله داشته باشد زیاد میشود. این اتفاق خیلی کم می‌افتد و نقش پیشگیرانه در مدارس و خانواده وجود ندارد. یکدسته خانواده‌هایی هم هست که آسیب اعتیاد در آنها وجود ندارد اما به هر حال آسیب‌های دیگر به کودک مانند فقدان تامین امنیت جسمی و روانی کودک می‌تواند منجر به اعتیاد شود. ما باید بتوانیم در خانواده افزایش آگاهی داشته باشیم. چه در مورد والدین که اطلاعاتی درباره پیشگیری از اعتیاد نوجوانش داشته باشند و چه در مورد خود نوجوان که آگاهی او را در این زمینه افزایش دهیم، نیازهای او را تامین کنیم که سمت اعتیاد نرود، جلوی علل وقوع اعتیاد را بگیریم، مدرسه و رسانه‌های جمعی می‌توانند نقش مهمی داشته باشند که آن را انجام نمی‌دهند. این کودکان، افرادی هستند که درگیر آسیب اند و نیاز به حمایت دارند. کودکان درگیر اعتیاد نیاز به حمایت بیشتری دارند و اینها هم افراد برخوردار از حقوق انسانی، اجتماعی و شهروندی هستند. اعتیاد آنها نباید باعث شود که از حقوق اساسی که دارند محروم شوند در ضمن اینکه حقوق اینها را تامین میکند به آنها کمک کند که از این آسیب رها شوند طبیعتا پیشگیری بهتر از درمان است و ضعف را در آگاهی رسانی نهادها میبینیم. شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی که وجود دارد، شرایط خانواده‌ها و اینکه آنها درگیر این آسیب‌ها هستند، از طرفی این مساله که خانواده‌ها آگاهی ندارند که چطور با این موضوع برخورد کنند و ضعفی که در آگاهی‌رسانی درباره اعتیاد در جامعه وجود دارد، در پیشگیری و مداخله باعث میشود این اتفاق بیشتر بیافتد و آسیب روز به روز گسترش پیدا کند.
ما درباره اعتیاد قوانین زیادی داریم آیا تصویب قانون می‌تواند موثر باشد؟
اعتیاد یک آسیب اجتماعی است و طبیعتا باید رفتاری اجتماعی در برابر آن انجام شود. قانون به تنهایی نمیتواند در برابر آسیب‌های اجتماعی موثر باشد در عین حال که نخستین ابزار است، نیازمند ابزارهای دیگری است که آن را کارآمد کند مانند فرهنگ‌سازی، رسانه و... در مورد اعتیاد مجازات داریم اما مهمترین مساله مجازات مخصوصا دربرابر گروه آسیب‌پذیر کودک، ویژگی پیشگیرانه و بازدارنده بودن آن است. مجازات باید تاثیری داشته باشد که مانع این شود که کودک به سمت اعتیاد رود. افراد زیر ۱۸ سالی که درگیر اعتیاد و خرید و فروش مواد مخدر هستند، مجازات‌هایی فاقد این ویژگی می‌بینند و اتفاق بازدارندگی برای آنها نمی‌افتد چون مجازات به تنهایی نمیتواند مفید باشد و باید در کنار آن اقدامات تامینی و تربیتی انجام شود. ضمن اینکه خیلی از کودکان در معرض سوءاستفاده بزرگسالان برای خرید و فروش و مصرف قرار می‌گیرند و ما باید بتوانیم جلوی این سوءاستفاده را بگیریم و این در لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان تا حدودی دیده شده است اما جا دارد که این موارد مورد به مورد بررسی شود تا مشخص شود که سوء استفاده به چه شکل است و اگر این اتفاق افتاده در مجازات در نظر گرفته شده برای کودک به این موضوع هم توجه شود.
آیدین پورخامنه
- 11
- 6
