مراسم «روز گرامیداشت ابوریحان بیرونی» و سومین دوره آیین تجلیل از پژوهشگران جوان برجسته رشته‌های علوم پایه کشور، منتخب فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، پنجشنبه گذشته (٢٨ اردیبهشت) برگزار شد. در این نشست که آقایان دکتر «رضا داوری‌اردکانی»، ریاست فرهنگستان، دکتر «محمد شاهدی»، معاون پژوهشی علوم محض و کاربردی فرهنگستان، دکتر «یوسف ثبوتی»، رئیس گروه علوم پایه فرهنگستان، دکتر «سعید سهراب‌پور»، رئیس گروه علوم مهندسی فرهنگستان، حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین «سیدمحمود دعایی»، مدیرمسئول روزنامه اطلاعات، رؤسای شاخه گروه علوم پایه فرهنگستان، اعضای پیوسته، وابسته و همکاران مدعو فرهنگستان، استادان دانشگاه‌ها و خانواده‌های پژوهشگران جوان برجسته حضور داشتند، از پنج پژوهشگر جوان برجسته کشور در رشته‌های ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی تقدیر و به آنان جایزه ابوریحان بیرونی اهدا شد.
گفتنی است گروه علوم پایه فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، به منظور تکریم و گرامیداشت پژوهشگران جوان و برجسته کشور که دستاوردهای علمی شاخص و سهم ارزنده‌ای در پیشبرد یکی از رشته‌های فیزیک، شیمی، ریاضی، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی داشته‌اند، هرساله، جایزه‌ای را به نام جایزه ابوریحان بیرونی، دانشمند پرآوازه ایرانی، به پژوهشگران برتر اعطا می‌کند. این جایزه هر سال به یک نفر از دانشمندان جوان و برجسته علوم پایه کشور که در حوزه تخصصی خود شاخص باشد و از حسن شهرت علمی و اخلاقی برخوردار باشد، اعطا می‌شود. داشتن مدرک دکترا در علوم پایه و ملیت ایرانی و همچنین حداکثر سن ٤٠ سال، از جمله شرایط نامزدهای این جایزه است. در سومین دوره تجلیل از پژوهشگران جوان برجسته در رشته‌های علوم پایه کشور، آقای دکتر «میثم نصیری» به‌عنوان پژوهشگر ریاضی، آقای دکتر «علی قربان‌زاده» به‌عنوان پژوهشگر فیزیک، آقای دکتر «سیدخلیل متقی» به‌عنوان پژوهشگر زمین‌شناسی، آقای دکتر «صادق رستم‌نیا» به‌عنوان پژوهشگر شیمی کشور و آقای دکتر «رضا ندرلو» به‌عنوان پژوهشگر زیست‌شناسی معرفی شدند و از آنان با اهدای لوح تقدیر و جایزه، تجلیل به عمل آمد. در این آیین، ریاست فرهنگستان علوم و رئیس گروه علوم پایه فرهنگستان علوم سخنرانی کردند و رؤسای شاخه‌های پنج‌گانه گروه علوم پایه به معرفی منتخبان سال ١٣٩٦ فرهنگستان پرداختند. سخنرانی پژوهشگران جوان برجسته رشته‌های علوم پایه منتخب فرهنگستان در سال ١٣٩٦، سخنرانی آقای دکتر «خشایار کریمیان» با موضوع «نقش فرهنگستان علوم در توسعه پایدار کشور» و سخنرانی آقای دکتر «حسین استکی» با عنوان «ریشه‌های عصب‌شناختی خودآگاهی» از دیگر برنامه‌های نشست روز گرامیداشت ابوریحان بیرونی بود. در این صفحه خلاصه‌ای از سخنرانی این افراد را با هم می‌خوانیم.
٤٢ سال پیش که من به عضویت هیئت علمی مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران درآمدم، انتشار یک مقاله در هر یک از نشریات علمی بین‌المللی را جشن می‌گرفتند و اگر مقاله‌ای ضریب تأثیر بزرگ‌تری داشت، جشن بزرگ‌تری برگزار می‌شد. اما یکی از دستاوردهای بسیار مهم انقلاب، گسترش دانشگاه‌ها و جوانانی است که تعداد زیادی مقاله علمی در بهترین ژورنال‌های دنیا منتشر می‌کنند و جایگاه علمی ایران را از لحاظ انتشار مقاله در جهان ارتقا داده و به رتبه ١٦ و ١٧ رسانده‌اند. ولی تبدیل علم به ثروت از طریق فناوری، مرحله دشوارتری بوده و همانند پوست‌انداختن است، اگر این فرایند انجام نشود، کشور با مشکل مواجه خواهد شد و همین علمی هم که امروزه وجود دارد، به‌تدریج تضعیف خواهد شد چراکه دستاورد ملموسی برای مردم نداشته است. یادمان باشد که ما حقوق‌مان را از مالیات مردم دریافت می‌کنیم و در نتیجه مقالات ما هم باید دستاوردی برای مردم داشته باشد. بنابراین ما باید مشکلات فعلی جامعه‌مان را بشناسیم و راه برون‌رفت از بن‌بستی را که در آن هستیم، بیابیم.
اهمیت شرایط نهادی
اگر بخواهیم وضعیت کنونی را ارزیابی کنیم، به‌طور خلاصه باید گفت مخرج مشترک تمام مشکلات ما، ضعیف‌بودن شرایط نهادی در این کشور است. جامعه‌شناسان، تاریخ‌دانان، اقتصاددانان و... شرایط نهادی را مبسوط بررسی کرده‌اند. نمی‌شود و نباید افرادی را که ویژگی‌ها و توانایی‌های بالایی دارند، حذف کنیم چون اگر این کار را بکنیم، با وضعیت کنونی در برنامهریزی صنعتی مواجه می‌شویم که وضعیت نابسامانی است. برای مثال ما متوجه نشدیم که مزیت نسبی ما در صنایع شیمیایی است و به همین دلیل در صنایع خودروسازی سرمایهگذاری کردیم. یک دلیل مشکل پدید آمده، این است که آن برنامه‌ریزها در یک دولت همه‌شمول انتخاب و به‌کار گمارده نشدند.
اهمیت قانون
اگر به تاریخ مراجعه کنیم، می‌بینیم در سال ١٢٤٩ «میرزا یوسف‌خان تبریزی» یا «مشیرالدوله» می‌گوید: «پیشرفت کشور در یک کلمه خلاصه می‌شود: قانون». در سال ١٢٦٨ ناصرالدین شاه که از فرنگ برگشته بود، می‌گوید: «پیشرفت در اروپا به دلیل قانون حاصل شده و بنابراین ما هم مقرر فرمودیم که قانون نوشته شود و معمول گردد». البته برداشت او از قانون، همان دولت بود و به همین دلیل چهار وزیر را منصوب کرد: نظمیه، عدلیه و... . به‌هرحال این قانون نیست، او برداشت اشتباهی از قانون داشت. در سال ١٢٨٥، شهید «سیدجمال‌الدین اصفهانی» که به دستور احمدشاه خفه شد، در مسجد شاه یا مسجد امام خمینی فعلی می‌گوید: «ای مردم، هیچ چیز موجب سعادت شما و پیشرفت کشور نمی‌شود، مگر اطاعت از قانون و احترام به قانون، اجرای قانون. قانون، قانون و باز هم قانون».
نقش توسعه انسانی
وضعیت یا شرایط نهادی در هر جامعه‌ای، با مجموعه‌ای از مؤلفه‌هایی که سازمان ملل معرفی کرده است، رابطه مستقیم دارد. یکی از این موارد، توسعه انسانی است. اگر درآمد نفت ایران یا عربستان را در نظر نگیریم، ما هم تقریبا در حد افغانستان هستیم. درباره شفافیت متأسفانه، از نظر توسعه انسانی، ما از هند هم پایین‌تر هستیم. همان‌گونه که بیان کردم، ضعف شرایط نهادی مخرج مشترک تمام بن‌بست‌های ماست؛ یعنی اگر هر مشکلی را بررسی کنیم، می‌بینیم ریشه‌اش در یکی از موارد مرتبط با قانون است، مثل نبود برنامهریزی صنعتی صحیح که با مزیت‌های نسبی کشور مرتبط باشد. این برنامهریزی صنعتی را چه کسانی انجام دادند؟ آیا برنامه‌ریزی‌های صنعتی را بهترین فرزندان این مرز و بوم انجام دادند؟
من بعید می‌دانم چون اگر این‌گونه بود، وضعیت به این شکل درنمی‌آمد. فساد، بی‌کاری، اعتیاد، کاهش ارزش پول ملی، مشکلات دانشگاه و صنعت و مواردی مانند این، در نامناسب‌بودن شرایط نهادی ما ریشه دارد. البته نه اینکه شرایط نهادی اصلا وجود نداشته باشد بلکه کامل نیست، البته این شرایط در هیچ کشور دیگری هم صددرصد نیست. اما در مجموع می‌توان گفت اینکه شرایط نهادی چقدر قوت داشته باشد، با پیشرفت و توسعه پایدار آن کشور، مرتبط است. به باور من دانشگاه‌های بزرگ ما وظایف خود را به خوبی انجام دادند. در سال ١٣١٣ وظیفه اصلی دانشگاه تهران تربیت دبیر دبیرستان‌ها بود، چون ما در آن زمان دبیر نداشتیم که در دبیرستان‌ها فیزیک و شیمی تدریس کند. البته دانشگاه‌ها از آن زمان به فعالیت‌های بسیار دیگری مانند تربیت پزشک و مهندس و حقوق‌دان هم اقدام کردند که آنها هم قابل‌تقدیر است. اقدام‌های خوبی هم در تشویق صنایع برای جهانی‌شدن و عرض اندام در بازارهای دنیا انجام شد.
تأثیر واردات بی‌رویه بر توسعه
مثلا در سال ١٣٩٢، بخشنامه‌ای از یک وزارتخانه صادر شد که بیان می‌کرد واردات محصولی از خارج کشور که مشابه آن در داخل کشور با کیفیت خوب تولید می‌شود، باید با ارز آزاد صورت گیرد و تعرفه آن باید پرداخت شود. این شرط خوبی برای سرمایهگذاری است. در پاراگراف دوم این بخشنامه آمده است که تخصیص ارز دولتی به مواد اولیه دارو، (که مشابه آن در کشور ساخته می‌شود)، میسر نیست. چنین قانون‌هایی، سرمایه‌داران را به سرمایهگذاری تشویق می‌کند. ما هم‌اکنون نیروی انسانی خوبی داریم که مقاله و پتنت هم منتشر کرده‌اند. به شرکت‌های دانش‌بنیان، وام هم می‌دهند. یعنی همه شرایط برای تحقیق و پژوهش فراهم است. در سایه این حمایت‌ها، در دو سال و نیم تحقیق و پژوهش، ماده مؤثر ٩ دارو، با استانداردهای بین‌المللی ساخته می‌شود. باید دانست با توجه به فرمول ساختاری این داروها، سنتز این مواد کار بسیار دشوار و پیچیده‌ای است. این موضوع توانایی بسیار بالای نیروی انسانی و دانشگاه‌های ما را نشان می‌دهد. اما درنهایت چه اتفاقی می‌افتد؟ همین سازمان دولتی که چنین بخشنامه‌ای را صادر کرده است، با استفاده از اختیاراتش به بانک مرکزی نامه می‌نویسد که برای شرکتی که خودش در رأس آن است، ارز دولتی فراهم شود تا همان ماده‌ای وارد شود که برای تولید آن در کشور، دوسال‌ونیم تحقیق و پژوهش صورت گرفت و مبالغ زیادی هم هزینه شده است. یعنی این ماده در ایران تولید می‌شود و خریداران داخلی هم از آن استفاده می‌کنند، اما یک شرکت با استفاده از روابطی که دارد و با استفاده از ارز دولتی، بدون پرداخت تعرفه، آن را وارد می‌کند. نتیجه آنکه چندین شرکت ورشکست می‌شوند و از سرعت کار تحقیق و پژوهش در کشور هم کاسته می‌شود. این رویداد، نتیجه نبود قانون است. این فاجعه به تمام آن کسانی که ناظر هستند (مانند کمیسیون بهداشت و سلامت، سازمان بازرسی کل کشور)، با ارائه اسناد و مدارک گزارش شد تا در آینده روند امور جاری کشور اصلاح شود، اما در عمل دیدیم که هیچ اتفاقی نیفتاد. این واقعیت‌ها را باید بیان کرد زیرا اگر این واقعیت‌ها را بیان نکنیم، علمی که در کشور وجود دارد، دستاوردی در پی نخواهد داشت.
در این حالت، نتیجه نهایی تحقیق و پژوهش انتشار مقاله است، اما درنهایت هیچ دستاورد عملی‌اي برای کشور ندارد. در نتیجه تحقیق و پژوهش علمی، باید ثروت ایجاد شود، بی‌کاری و اعتیاد از بین برود. چندسالی است که درباره اقتصاد مقاومتی تأکید می‌شود. مقام معظم رهبری هم فرمودند که غلط است چیزی را که در کشور ساخته می‌شود، وارد کنیم. امسال هم در روز اول فروردین فرمودند که حرام شرعی است چیزی را که در کشور تولید می‌شود و کیفیتش مناسب است، وارد کنیم. چرا ما ناگهان با فاجعه‌ای مواجه شدیم که بیمه‌ها بالغ بر پنج هزار میلیارد تومان به داروخانه‌ها بدهکارند و نمی‌توانند پرداخت کنند و در نتیجه بسیاری از داروخانه‌ها دفترچه بیمه را قبول نمی‌کنند. دلیل این اتفاق هم آن بود که بسیاری از داروهایی که در کشور تولید می‌شد، وارد کردیم. اگر ما بهترین مقاله‌ها را (با بیشترین ضریب تأثیر) منتشر کنیم، اگر بهترین مدیریت شرکت‌های دانش‌بنیان را داشته باشیم، تمام این زحمات حاصلی برای ما نخواهد داشت، مگر اینکه شرایط نهادی در کشور اجرا شود یعنی همان چیزی که در ابتدا بیان کردم و گفتم «سیدجمال‌الدین اصفهانی» در مسجد امام در سال ١٢٨٥ روی آن تأکید داشت: قانون، قانون و قانون.
نقش فرهنگستان
اکنون می‌توان پرسید نقش فرهنگستان در این میان چیست؟ در کشورهای توسعه‌یافته، دولت‌ها به ارزش فرهنگستان علوم، کاملا واقف‌اند. در این کشورها، فرهنگستان‌ها علاوه بر انجام وظایف متعارف خود، به توسعه علم در جامعه، تشکیل اتاق فکر برای سیاست‌گذاری‌های کلان و ارائه نتایج آن به بالاترین رده‌های حکومتی برای سرمایهگذاری در زمینه علوم و فنون عالی، رهنمود می‌دهند. رابطه مستقیمی هست بین ارتباط فرهنگستان با مدیران کشور و توسعه آن. در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، می‌بینیم که در کنار شخص رئیس‌جمهور، شخصی هست به نام «مشاور علمی» که همواره عضو آکادمی علوم است و دست‌کم هفته‌ای یک بار با آکادمی علوم جلسه دارد. خلاصه گزارش این جلسات علاوه بر قوه مجریه، به قوه قضائیه هم ارسال می‌شود. دلیلش هم این است که این افراد، برگزیدگان آن جامعه هستند و آنها می‌توانند جامعه و آینده آن را پیش‌بینی کنند و مثلا بگویند چه علومی در ٢٠ یا ٣٠ سال آینده در دنیا اهمیت می‌یابد. فرهنگستان‌ها، نقش کلیدی در دستیابی به چشم‌انداز علمی و صنعتی و حل مشکلات ریشه‌ای کشورشان دارند. به نظر من نقش بالقوه فرهنگستان نباید به موضوعات و مسائل انتزاعی محدود شود. به نظر بنده شایسته است که فرهنگستان علوم وارد این گود شود. البته ممکن است کسی به این توصیه‌ها توجه نکند، اما اگر موضوعی مطرح نشود، مقابله‌ای در بین نیست. اگر به سخنان ما توجهی نمی‌شود، اشکالی ندارد، دست‌کم آیندگان درباره ما نمی‌گویند که این افراد در این زمینه هیچ فعالیتی نکردند. به نظر من هم‌اکنون یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کشور، نبود شرایط نهادی است. اتفاقا مسئولان علوم انسانی فرهنگستان، شایسته‌ترین فرزندان این کشورند برای ارائه طریق، نه ما که در علوم پایه فعالیت می‌کنیم. آنها باید رهنمود بدهند که شرایط نهادی و در رأس آن قانون را (یعنی سخنان ١٢٠ سال پیش سیدجمال‌الدین اصفهانی) چگونه باید اجرا کرد. بیایید بعد از ١٢٨ سال قانون را در کشور اجرائی کنیم. با این وضعیت نمی‌توان سرمایهگذاری کرد. چنین رویدادهایی می‌تواند جلوی توسعه را بگیرد زیرا در این وضعیت کسی سرمایهگذاری نمی‌کند. تا زمانی که چنین مشکلاتی وجود دارد، بهبود فاکتورهای دیگر مانند بهبود نسبت استاد به دانشجو تأثیر چندان چشمگیری نخواهد داشت. هم‌اکنون بهترین فرزندان این سرزمین راهی خارج‌اند. هم‌اکنون دانشجوی سال دوم کارشناسی به دنبال آن است که مهاجرت کند و به خارج برود. برای حل این مشکلات به نظر من بهتر است به ریشه‌ها بپردازیم و مثلا بپرسیم چرا قانون اجرا نمی‌شود. چرا در انتخاب تصمیم‌گیرندگان بلندپایه، فیلترهایی هست که ما درنهایت به اینجا برسیم.
دیگران چه کردند؟
ما هم‌اکنون در حوزه نفت و گاز به خام‌فروشی می‌پردازیم. این در حالی است که می‌دانیم منابع نفت و گاز در آینده نزدیک به پایان می‌رسد. ژاپن، فرانسه و ایتالیا چه کردند که به این جایگاه رسیدند؟ مگر آنها نفت و گاز دارند؟ مشکل امروز ما نبود یا کمبود نفت و گاز یا منابع نیست، مشکل ما ضعف اجرای قانون است. همان‌گونه که گفتم جایگاه فرهنگستان علوم در کشورهای دیگر آن‌قدر مهم است که به قوه مجریه و قوه قضائیه مشاوره و پیشنهاد می‌دهد. مگر شخص یا نهاد بهتری از فرهنگستان علوم هم وجود دارد؟
- 19
- 1
