تربیت شهروندی؛ چیستی، چرایی و چگونگی

مهم‌ترین عنصر توسعه یک جامعه، شهروندان آن جامعه هستند و باید به گونه‌ای تربیت شوند که از دانش، نگرش و مهارت‌های گوناگون برخوردار باشند. این نوع تربیت، مستلزم استفاده از کلیه ظرفیت‌ها و امکانات موجود در بخش نظام آموزش و برنامه درسی جامعه است. از آنجا که فلسفه اصلی شکل‌گیری مدارس و دانشگاه‌ها، تربیت شهروندانی مولد و فعال برای جامعه است، بنا‌براين طراحی آموزش و برنامه‌های درسی مناسب برای تحقق اهداف تربیت شهروندی یک ضرورت اساسی است.

درحال‌حاضر، اهمیت مقوله تربیت شهروندی در نظام‌های آموزشی جهان آنچنان افزایش یافته که نه‌تنها بسیاری از اندیشمندان و محققان، مطالعات و پژوهش‌های خود را بر آن متمرکز کرده‌اند بلکه دروس مستقلی تحت عنوان تربیت شهروندی، مهارت‌های زندگی، تربیت مدنی و نظایر آن در برنامه‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها گنجانده شده است. البته باید یادآور شد گرچه پرداختن به مسئله تربیت شهروندی ازجمله مسئولیت‌های اصلی نظام آموزش و برنامه درسی است، ولي پشتیبانی نهادهای دیگر جامعه، به‌ویژه نهادهایی که صبغه فرهنگی و اجتماعی دارند، برای سهولت نیل به اهداف این نوع تربیت، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. در این راستا انجمن مطالعات برنامه درسی ایران با درک اهمیت موضوع، پانزدهمین همایش سالانه خود را به مبحث «تربیت شهروندی؛ چیستی، چرایی و چگونگی» اختصاص داده که در روزهای شانزدهم و هفدهم اسفندماه سال جاری با همکاری دانشگاه فرهنگیان در شهر زنجان برگزار خواهد شد.

در این راستا، هفت محور برای تدوین مقاله توسط مخاطبان تعیین شده است. محور اول به مبانی تربیت شهروندی می‌پردازد. در این محور مواردی چون مبانی تاریخی، فلسفی، سیاسی، فرهنگی-اجتماعی، روان‌شناختی، زیبایی‌شناختی، دینی، حقوقی و قانونی تربیت شهروندی گنجانده شده است. محور دوم به مفاهیم و مؤلفه‌های تربیت شهروندی اختصاص دارد. در این محور مفاهیم و مؤلفه‌هایی مانند تربیت شهروند آگاه به مسائل جامعه، تربیت شهروند آگاه به حقوق فردی و اجتماعی، تربیت شهروند مسئولیت‌پذیر و مشارکت‌جو، تربیت شهروند دموکراتیک، تربیت شهروند انتقادپذیر و انتقادگر، تربیت شهروند عدالت‌خواه، تربیت شهروند صلح‌جو، تربیت شهروند حافظ محیط زیست، و تربیت شهروند حافظ میراث فرهنگی و هنری مورد توجه قرار گرفته است. در محور سوم اسناد بالادستی و تربیت شهروندی در کانون توجه واقع شده است.

سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، سند برنامه درسی ملی، سند چشم‌انداز ٢٠ساله جمهوری اسلامی ایران و منشور حقوق شهروندی از جمله اسنادی است که در محور سوم مدنظر قرار گرفته است. محور چهارم، تربیت شهروندی در نظام آموزشی ایران را در بر می‌گیرد. در این محور، تربیت شهروندی در آموزش و برنامه‌های درسی (صریح و پنهان) مقاطع پیش‌دبستانی، دبستانی، متوسطه اول، متوسطه دوم و دانشگاه مورد توجه بوده است. نقش کنشگران عرصه تعلیم و تربیت رسمی و تربیت معلم پیش از خدمت نیز از جمله مواردی است که در محور چهارم طرح شده است. در محور پنجم، نقش نهادهای عمومی از قبیل نهادهای مدنی، انتظامی و قانونی ملی، نهادها و ارکان محلی، شهرداری، صداوسیما، سازمان‌های متولی بهداشت و سلامت، سازمان‌های غیردولتی و کنشگران عرصه عمومی در تربیت شهروندی مورد توجه قرار گرفته است.

فضای سایبر و تربیت شهروندی یکی دیگر از مباحث مهمی است که در محور ششم به آن پرداخته شده است. در این محور مواردی از قبیل حقوق و مسئولیت‌های الکترونیکی و تربیت شهروند الکترونیک، دولت الکترونیک و تربیت شهروند الکترونیک، زیرساخت‌های فناوری و تربیت شهروند سایبر، شبکه‌های اجتماعی و تربیت شهروند سایبر، فرصت‌ها و تهدیدهای فضای سایبر در تربیت شهروندی مطرح شده است. در نهایت، محور هفتم به مبحث فرهنگ و تربیت شهروندی اختصاص دارد. در این محور، تربیت شهروندی از دریچه فرهنگ ملی، قومیت، جنسیت، فرهنگ خانواده، فرهنگ مدرسه و فرهنگ دانشگاه مطمح نظر بوده است. البته مخاطبان می‌توانند درباره سایر موضوعات مرتبط با مبحث تربیت شهروندی که در محورهای هفت‌گانه ذکر نشده‌اند نیز مقاله تدوین کنند.

در پایان، از کلیه صاحب‌نظران، استادان، دانشجویان، معلمان، پژوهشگران، متخصصان و دیگر علاقه‌مندان گرامی دعوت می‌شود با ارائه آخرین یافته‏های پژوهشی و دیدگاه‌ها و ایده‏های مرتبط با مبحث تربیت شهروندی در این اجتماع فکورانه مشارکت كرده و دانش خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. امید است این رخداد علمی فرصتی را فراهم کند تا سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان عرصه تربیت و فرهنگ بتوانند با اختیار رویه‌های مناسب، موجد اثرات مبارک بر حوزه تربیت شهروندی کشور باشند.

رحمت‌اله خسروی