درست ۶سال پیش بود که دیوان عدالت اداری مصوبه دولت وقت مبنی بر آزادی استعمال قلیان در قهوه‌خانه‌ها را نقض کرد؛ رویه‌ای که در همه این سال‌ها دچار دور تسلسل بوده چراکه هر از چند گاهی در یک حرکت ضربتی قلیان‌ها از اماکن تفریحی جمع شده‌اند و دوباره به آغوش جوانان بازگشته‌اند. حالا این روزها دوباره همین حکایت قدیمی درحال تکرار شدن است. مسئولان وزارت بهداشت خبر از وجود آمفتامین و شیشه در تنباکوی قلیان‌های برخی قهوه‌خانه‌ها خبر می‌دهند، از سوی دیگر دادستانی تهران اعلام می‌کند که برای جمع‌آوری و مبارزه با قلیان‌سراهای غیرمجاز ورود جدی می‌کند.
۴۵۰سال پیش بود که ایرانی‌ها و هندی‌ها توانستند قلیان، این بطری شیشه‌ای چوبی متفاوت را اختراع کنند تا از طریق آن بتوانند به استعمال تنباکو بپردازند. هرچند آنطور که در یک دانشنامه قدیمی آمده تاریخ دقیق استفاده از قلیان در ایران مشخص نیست اما نقل قول‌هایی هم هست که نشان می‌دهد قلیان نخستین بار چگونه و توسط چه کسی استعمال شده است.
در یکی از نوشته‌های به جا مانده آمده است؛ ابوالفتح گیلانی پزشک ایرانی دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد کند و این‌گونه قلیان را ابداع کرد. نگاهی به تاریخچه قلیان در ایران بیانگر این است که این آلت استعمال تنباکو سال‌های پر فراز و نشیبی را در طول تاریخ معاصر کشورمان گذرانده است چراکه رد آن را در اشعار و ادبیات کهن نیز می‌توان یافت.
اما ماجرای قلیان و دوستدارانش به همین جا ختم نمی‌شود زیرا در دوره‌ای پای آن به عرصه سیاست کشور هم کشیده شد. ۹۰سال پیش عرضه تنباکو توسط یک شرکت انگلیسی انحصاری شد که البته بعد از آن میرزا محمد شیرازی حکم تحریم آن را صادر کرد. حالا با گذشت سال‌های طولانی همچنان این بطری عجیب اعتیادآور بحث داغ مسئولان کشور است که گویا راه‌حلی برای آن وجود ندارد.
برای اوقات فراغت جوانان چه کرده‌اند؟
در این میان، برخی کارشناسان این حوزه معتقدند راهکار جلوگیری و پیشگیری از علاقه‌مندی جوانان به قلیان، ارائه برنامه‌های تفریحی جایگزین است. اما در این ۶سال گذشته که مدام خبرهایی مبنی بر ضررهای بی‌شمار مصرف قلیان و افزایش استفاده از آن از سوی جوانان منتشر می‌شود و مسئولان به یکباره تصمیم می‌گیرند عرضه آن را ممنوع کنند چه برنامه‌ریزی جایگزینی برای اوقات بیکاری جوانان انجام داده‌اند؟
پاسخ از شواهد امر ساده است. از همین‌روست که سخنگوی وزارت بهداشت در تازه‌ترین اظهارات خود اعلام می‌کند: «فاجعه است که پنج درصد مردان روزانه قلیان مصرف می‌کنند و کشش دختران نیز به مصرف قلیان افزایش یافته است.» در واقع، طبق این صحبت مقام مسئول، اوضاع بهتر که نشده بدتر هم شده است.
مهلت ۱۰ روزه به قلیان سراها
با این حال دیروز دادستان تهران در جلسه‌ای خطاب به پلیس تاکید کرد: «در مرحله اول باید به سراغ قلیان‌سراهای جدید، کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها رفت و در این زمینه واحدهای صنفی بدون مجوز را در اولویت قرار داد. صنف مربوطه نیز به واحدهای صنفی برای جمع آوری قلیان ها مهلت ۱۰ روزه بدهند و اگر واحدی به آن عمل نکرد پلیس وارد ماجرا شود.» موضوعی که احمد حمزه، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، مخالف با آن است و می‌گوید: «ممنوعیت عرضه قلیان در قهوه خانه‌ها، استعمال آن را به خانه‌ها می‌کشاند.»
به عقیده او، «بعید به نظر می‌رسد که چنین اقداماتی موثر باشد کما اینکه برخوردهای سلبی برای مبارزه با مواد مخدر نیز جواب نداده است. از سوی دیگر، قهوه‌خانه مکان خاصی است که وقتی فرد علاقه‌مند به قلیان برای استعمال قلیان به آنجا می‌رود. اگر عرضه قلیان در این مکان تعطیل شود او در منزل خود اقدام به این کار می‌کند در حالی که در این صورت ممکن است استعمال قلیان در میان خانواده او نیز شیوع پیدا کند.»
اظهارات این نماینده مجلس قابل تعمیم به صحبت‌هایی است که «فرهاد» ۳۲ساله به عنوان یکی از مصرف‌کنندگان مداوم قلیان به «ابتکار» می‌گوید: «۱۴سال است قلیان می‌کشم و هر بار که عرضه آن در قلیان‌سراها ممنوع شده بساط قلیان را در خانه و در کنار خانواده‌ام برپا کرده‌ام.» وقتی این جوان خبر دادستانی را می‌شنود، توضیح می‌دهد: «بارها از این طرح‌ها اجرا شده اما جای نگرانی نیست چون بعد از مدتی دوباره قلیان‌سراها باز می‌شوند.»
در این میان، نکته قابل تامل اظهارات اخیر ایرج حریرچی، قائم مقام وزارت بهداشت است که گفته: «در برخی مکان‌های عرضه قلیان ترکیبات آمفتامین، مواد مخدر و حتی شیشه در تنباکوی قلیان‌ها وجود دارد. تنباکوی قانونی، خود، هزاران ضرر دارد، باید دید چه چیزی در آن می‌ریزند که قیمتش کاهش پیدا می‌کند.»
وقتی عرضه قلیان یواشکی می‌شود
این صحبت‌ها درحالی است که «فرهاد» معتقد است: «اگر مسئولان می‌گویند مواد خاصی در تنباکوی قلیان وجود دارد چرا جلوی تولید و واردات آن را نمی‌گیرند. اگر هم چنین چیزی درست باشد تعداد این قلیان‌سراها در کشور بسیار کم است چراکه در همه این سال‌ها به چنین موردی برنخوردم. شاید هم قلیان‌سراهایی باشند که برای آشنایان خود اقدام به ریختن شیشه در تنباکوی قلیان کنند اما به‌طور حتم این کار را برای مردم و غریبه‌ها انجام نمی‌دهند. ضمن اینکه وقتی محدودیت‌هایی ایجاد می‌شود برخی قلیان‌سراها یواشکی به فعالیت خود ادامه می‌دهند. به عنوان مثال پشت مغازه خود یا در حیاط هایشان که دسترسی آسان به آنها وجود ندارد اقدام به عرضه قلیان می‌کنند، بنابراین اینکه طرح‌هایی به صورت ضربتی اجرا شود نمی‌تواند مانعی برای استفاده نکردن از آن باشد.»
با این توضیحات، به نظر می‌رسد رویه مسئولان در سال‌های اخیر برای کنترل قلیان‌سراها و جلوگیری از افزایش آن در میان جوانان کارآمد نبوده است. همانطور که حمزه، نماینده مجلس می‌گوید باید برای این موضوع سنجیده عمل و مطالعه کرد تا تصمیم عجولانه‌ای گرفته نشود که چند سال متوجه بشویم تصمیم درستی نبوده و باید برنامه دیگری اجرا می‌شد. به عقیده او، «برخوردهای سلبی در پدیده‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی مفید و موثر واقع نمی‌شود. باید بیشتر از هر اقدامی روی آموزش تاکید شود. سیستم‌های مختلف آموزشی اعم از رسانه‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس و دیگر نهادهای مرتبط با آموزش عمومی باید در این قضیه مداخله کنند.»
ردپای قلیان در میان دبیرستانی‌ها
همه اینها نشان می‌دهد که نمی‌توان با طرح‌های سال‌های گذشته مصرف قلیان را در بین جوانان کاهش داد یا آن را کنترل کرد. حالا هم که آمار قابل تاملی از سوی دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران اعلام شده که به نظر می‌رسد سال‌هاست زنگ خطری در کشور به صدا در آمده که گویا گوش مسئولان را چندان نمی‌خراشد. به گفته محمدرضا مسجدی، «۲۵درصد آقایان و پنج درصد خانم‌های بالای ۱۷سال دخانیات استعمال می‌کنند.
اما مطالعات دیگری هم انجام شده که حاکی از آن است استعمال قلیان در دختران در برخی از مراکز به ۳۵درصد و در میان پسران تا ۴۲درصد رسیده است که البته این آمار مربوط به سنین دوره دبیرستان و دانشگاه است. در این میان، ۱۸درصد کسانی که قلیان می‌کشند، معتاد می‌شوند.»
نکته قابل تامل دیگر اظهارات بعدی این مقام مسئول است چراکه می‌گوید: «قهوه‌خانه مجوزدار جدید که مجوز عرضه قلیان داشته باشد، نداریم.» با این صحبت‌ها آنچه به ذهن می‌رسد تعداد زیاد سفره‌خانه‌ها، قلیان‌سراها، رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌هایی است که هم‌اکنون در سطح شهر به عرضه قلیان مشغولند بنابراین یک عمل قانونی در انظار عمومی درحال انجام است و نهادی نیست که جلوی آنها را بگیرد.
در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد مکان‌های فعلی موجود برای عرضه قلیان از راه دیگری مجوز خود را دریافت کرده‌اند که اگر این موضوع درست باشد این مسئولان ارائه دهنده مجوز هستند که باید برای آنها طرح‌های ضربتی اجرا شود تا کار خود را صحیح و قانونی انجام دهند. ضمن اینکه فراموش نکنیم در جامعه‌ای که فکری برای اوقات فراغت جوانان نشده طبیعتا آسیب‌های اجتماعی آن افزایش خواهد یافت.
سوسن نوری
- 9
- 1
