حذف انقلاب از معمای شاه!

گمان می رفت سریال محمدرضا ورزی در روایتش از تاریخ انقلاب تصویری جامع از دهه پرالتهاب ۵۰ نشان دهد اما سهم این اتفاق مهم از معمای شاه کمرنگ است و در چند دیالوگ و صحنه مستند خلاصه شده. در یادداشت حاضر این موضوع را بررسی می کنیم. 

سریال «معمای شاه» چهارشنبه شب تمام شد. سریالی که تاریخ معاصر را با محوریت حوادث زندگی محمدرضا شاه به تصویر کشید و در طول پخش واکنش های مختلفی رو به روی خود دید. این گزارش بازخوانی آن چه بر سریال گذشت نیست و سویه اش یک ماجرای مهم را دربر می گیرد: انقلاب سال ۵۷، نیاز به یادآوری نیست که پیروزی انقلاب و حوداث منتهی به سال ۵۷ نقطه عطف تاریخ معاصر ایران به حساب می آید و طبعا سازندگان «معمای شاه» باید انرژی مضاعفی برای آن صرف می کردند.

در عمل اما این اتفاق رخ نداده و حوادث مهم انقلاب، تصویری نشده اند. وقت نبوده؟ سریال کمبود بودجه داشته، سازندگان خسته شده بودند؟ یا عامل دیگری در این ماجرا دخیل است؟ آن چه در قسمت های اخیر از انقلاب دیدیم، معدود است به دیالوگ و نیز صحنه های مستند. برای این که ادعای مان عینی شود قسمت ۸۸ و ۸۹ را زیر ذره بین برده ایم تا معلوم شود کیفیت نشان دادن راهپیمایی مردم و دیگر حوادث انقلاب چگونه است؟

سه دقیقه تظاهرات تاسوعا

انتظارها از «معمای شاه» برای نشان دادن حوادث انقلاب به عنوان فصل مهمی از تاریخ معاصر بالا است. به ویژه آن که کارگردان در قسمت های پیشین تاریخ معاصر و در راس آن ماجرای ۲۸ مرداد را بازسازی کرده بود. راهپیمایی مردم در سال های منتهی به انقلاب ۵۷ اما به دو شکل نشان داده می شود. یا تصاویر مستند مورد استفاده است یا از طریق دیالوگ به راهپیمایی ها اشاره می شود. مثلا در قسمت ۸۸ که یکی از سرفصل های داستان به «تظاهرات تاسوعا» اختصاص داشت، در سکانسی آیت الله طالقانی بیانیه حضور مردم در راهپیمایی را امضا می کند.

این سکانس که همراه با صحبت های ایشان است حدود دو دقیقه و ۲۰ ثانیه طول می کشد. تمام داشته های سریال درباره تظاهرات عاشورا محدود به لحظه خارج شدن آیت الله طباطبایی از منزل در قسمت ۸۹ شده است که چند نفر را جلوی خانه می بیند. در حالی که انتظار می رود دوربین در نمای بعد، خیل جمعیت را قاب بگیرد، باز هم کارگردان با یک دیالوگ ماجرا را فیصله می دهد؛ یکی از همراهان آیت الله می گوید: «محشر است؛ سر و ته جمعیت مشخص نیست.» یعنی بیننده ای که تصوری از آن راهپیمایی ندارد باید دست به دامن تخیل و تجسم شود.

تظاهرات از نگاه شاه؛ ۳:۳۰ ثانیه

اتفاق جالب این که «معمای شاه» به جای بازسازی صحنه های تظاهرات، ماجرا را از زاویه نگاه شاه روایت می کند؛ آن هم در قالب دیالوگ. در سکانس شاه خطاب به ازهاری می گوید: «صداهای عجیب به گوشم می رسد (و همزمان صدای الله اکبر می آید) ازهای جواب می دهد: «این ها نوار است و کسی جرات ندارد در موقع حکومت نظامی از خانه بیرون بیاید.»

از این سکانس یک دقیقه و سی ثانیه ای هرگز انتظار نمی رود ابهت راهپیمایی حس شود! در قسمت ۸۹ شاهد یک سکانس دو دقیقه ای هستیم که شاه پشت پنجره ایستاده و صدای مرگ بر شاه به گوش می رسد؛ او می گوید: «تهران چقدر تاریک و ترسناک شده است.» این سکانس هم نمی تواند سایه ای از آن چه در تظاهرات مردمی گذشته است، باشد. 

تظاهرات به روایت ژنرال هایزر؛ ۵ دقیقه

دیگر تمهید محمدرضا ورزی برای نشان دادن عظمت انقلاب دیالوگ هایی است که بین دو ژنرال آمریکایی در چند سکانس رد و بدل می شود. در قسمت ۸۹ ژنرال ها و ژنرال گاست با هم درباره شعار مردم و تظاهرات صحبت می کنند. در یک نما ژنرال پرده را کنار می زند اما چیزی از راهپیمایی نشان داده نمی شود و فقط صدای الله اکبر به گوش می رسد. فردای آن شب باز هم گفت و گوی گاست و هایزر ادامه دارد؛ هایزر می گوید دیشب یاد شب های ویتنام افتادم.

کارگردان با این دیالوگ می خواهد بگوید خواب آمریکایی ها آشفته شده که انتظار گزافی است اگر از این دیالوگ توقع تاثیرگذاری داشته باشیم. شب، بار دیگر بین این دو درباره راهپیمایی مردم صحبتی در می گیرد و آخر سر ژنرال هایزر اعتراف می کند که از وضعیت پیش آمده نومید شده است. دیالوگ های رد و بدل شده بین این دو ژنرال آمریکایی هرگز نمی توانند عظمت راهپیمایی را نشان دهند.

۱۳ دقیقه مستند به جای بازسازی تظاهرات

اگر پیگیر سریال بوده باشید، می دانید که محمدرضا ورزی به جای بازسازی جشن ۲۵۰۰ ساله بخش هایی از آن را عینا مورد استفاده قرار داد. در قسمت های پایانی چنین اتفاقی به وفور درباره حوادث انقلاب رخ داده که بخش های مربوط به قسمت ۸۸ و ۸۹ را مرور می کنیم. در یک سکانس، شاهد مستند راهپیمایی مردم از نمای دور هستیم که به تناوب به چهره شاه که از هلیکوپتر پایین را نگاه می کند، کات می خورد.

در این صحنه بازیگر نقش شاه سوار بر هلیکوپتر است و بقیه صحنه ها آرشیوی هستند. مستند درگیری مردم و نظامیان که جوانی دست های آلوده به خون را بالا گرفته خاطرتان هست؟ این تصویر بارها در سالگرد پیروزی انقلاب از تلویزیون پخش شده و در قسمت ۸۹ مورد استفاده «معمای شاه» قرار گرفت. دیگر مستندی که در این قسمت شاهد بودیم حضور امام در فرانسه است. البته آن بخش که خبرنگاری نظر امام را درباره انقلاب جویا می شود، بازسازی است. نکته این که استفاده از مستند لا به لای قصه، باعث دو پاره شدن سریال شده است و ذهن مخاطب را از قصه و درام دور می کند.

۴ دقیقه انقلاب

در قسمت ۸۸ و ۸۹ تنها ۴ دقیقه از حوادث بازسازی شده است و آن مربوط می شود به واقعه ۱۷ شهریور. در این بخش از سریال «معمای شاه»، ابتدا شاهد تظاهرات مردم هستیم که در چند مورد به چهره شاه کات می خورد. کمی بعد حمله گارد شاهنشاهی به تظاهرکنندگان شروع می شود و جسدها به شکل اسلوموشن در قاب قرار می گیرد. صحنه اما خالی است و فقط شاهد چند پیکر هستم. 

۵۰ دقیقه منهای تظاهرات

ملاحظه کردید که انقلاب در چند دقیقه و به چه شکل در «معمای شاه» روایت شده است. حالا گذری کنیم بر دیگر اتفاقات دو قسمت ۸۸ و ۸۹ سهم چهره های انقلاب در این قسمت ها حدود ۷ دقیقه است. حدود ۲۱ دقیقه از سریال به دربار، مجلس و ورود ژنرال هایزر به ایران اختصاص دارد. از این تایم مهم ترین اتفاق استعفای ازهاری و انتخاب شاهپور بختیار است که در حدود ۸ دقیقه از زمان سریال به ورود ژنرال هایازر به ایران اما خسته کننده است.

آن چه از خانواده وزیری می بینیم تاثیری در درام ندارد؛ محمود وزیری وسط حکومت نظامی گیر افتاده اما کل حکومت نظامی معدود است به چند سرباز و یک افسر که جلوی آتش خودشان را گرم می کنند. حدود ۱۵ دقیقه برای وزیری در این صحنه زیاد و خسته کننده است. حدود ۶ دقیقه از سریال در قسمت ۸۹ به فلش بک اختصاص دارد که شامل ماجرای روی کار آمدن محمدرضا شاه، ملی شدن صنعت نفت، کودتا ۲۸ مرداد به علاوه مستند جشن ۲۵۰۰ ساله می شود.