دمبورهدمبوره چیست؟
دمبوره سازی زهی-مضرابی دو سیمه و گل سرسبد موسیقی اصیل در افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و قزاقستان است. این ساز با الحانی دلنشین و صدایی گرم، قرن هاست که روح بخش محافل هنری و یار همیشگی روایت های کهن بوده است. در این مقاله به سفری در دنیای سحرآمیز دمبوره می رویم و با تاریخچه، اجزاء، شیوه نواختن و جایگاه ویژه آن در فرهنگ این جوامع آشنا می شویم.
ریشه دقیق پیدایش دمبوره در هاله ای از ابهام قرار دارد. برخی قدمت آن را به دوران باستان و تمدن های اولیه آسیای میانه نسبت می دهند. شباهت هایی که بین دمبوره و سازهای زهی تک سیمه مصری و بین النهرینی دیده می شود، این فرضیه را تقویت می کند. با این حال، اسناد و مدارک مکتوب و نیز نقوش تاریخی که به طور قطعی نشان دهنده وجود دمبوره در آن دوران باشند، تاکنون به دست نیامده است.
این ساز در مناطق مختلف کمی متفاوت است. دمبوره قزاق دارای فرک است و با کوبیدن با دست یا نواختن هر سیم به صورت جداگانه و با ضربه زدن گاه به گاه روی سطح اصلی ساز نواخته می شود. در حالی که رشته ها به طور سنتی از پوست ساخته می شوند، دمبراهای مدرن معمولاً با استفاده از رشته های نایلونی تولید می شوند. یکی از بزرگترین نوازندگان دمبوره ، نوازنده فولک و آهنگساز قزاق، کورمانگزی ساغیربایولی بود که تأثیر عمده ای بر توسعه فرهنگ موسیقی قزاقستان، از جمله موسیقی برای دمبوره داشت. آهنگسازی او "آدای" در قزاقستان و خارج از کشور محبوب است.
دمبوره‌های هزاره، ترکستانی و بدخشانی که معمولاً در افغانستان یافت می‌شوند، بدون خراش هستند که بدن و گردن آن از یک تکه چوب، معمولاً توت یا زردآلو، تراشیده شده است. دمبوره با کوبیدن و ضرب های زیاد بر روی ساز نواخته می شود تا صدای کوبه ای ایجاد شود. این دو رشته از نایلون (در دوران مدرن) یا روده ساخته شده اند. آنها از یک پل کوتاه به یک سنجاق در انتهای دیگر بدن عبور می کنند. یک سوراخ صوتی کوچک در پشت ساز وجود دارد و رویه آن از چوب ضخیم است.
یک نوازنده به طور همزمان تمام سیم ها را می زند. سیم بالا آهنگ بوردون را اجرا می کند و سیم پایین ملودی را اجرا می کند. دمبوره به عنوان تکنواز و همچنین یک ساز گروهی استفاده می شود.
شکل ساز دمبورهاجزای تشکیل دهنده دمبوره
دمبوره سازی ساده اما خوش صداست که از کنار هم قرار گرفتن اجزای زیر ساخته می شود:
کمانه ( دسته ):
کمانه یا دسته، بخش کشیده و باریک دمبوره است که از چوب گردو، توت یا بادام ساخته می شود. طول کمانه بسته به اندازه و نوع دمبوره متغیر است.
کاسه ( تنه ):
کاسه یا تنه، محفظه صوتی دمبوره است که معمولا از چوب توت ساخته می شود. کاسه دمبوره به دو شکل گلابی و بیضی ساخته می شود که هر کدام تاثیر خاص خود را بر کیفیت و رنگ صدا می گذارد.
تار ( سیم ):
دمبوره سازی دو سیمه است. جنس تار معمولا از روده گوسفند یا ابریشم بوده است، اما امروزه از سیم های فلزی نیز استفاده می شود.
گوشی ( گوشی های کوک ):
گوشی ها قطعات چوبی کوچکی هستند که در انتهای بالایی کمانه قرار دارند. از طریق پیچاندن گوشی ها، سیم دمبوره کوک می شود.
شیطانک ( خرک ):
شیطانک قطعه استخوانی یا چوبی کوچکی است که روی کاسه در محل اتصال سیم قرار می گیرد و از ارتعاش بیش از حد سیم جلوگیری می کند.
اجزای تشکیل دهنده دمبورهشیوه نواختن دمبوره
نوازنده ساز را به صورت افقی روی ران پای خود قرار می دهد. با انگشتان دست راست، سیم را مضراب می کند و با انگشتان دست چپ، پرده های روی کمانه را می گیرد تا ارتفاع صدا را تغییر دهد. تکنیک های مختلفی برای نواختن دمبوره وجود دارد که تسلط بر آنها سال ها تمرین و ممارست می طلبد.
نحوه نواختن دمبورهدمبوره در ادب و فرهنگ عامیانه
دمبوره چنان در تار و پود فرهنگ جوامع یاد شده تنیده شده که ردپای آن را در اشعار، ضرب المثل ها و داستان های عامیانه نیز می توان یافت. سروده های زیبا و پر احساس شاعران نامداری چون مولانا جلال الدین بلخی، حافظ شیرازی و عبدالقادر بیدل با نوازش دمبوره جان می گیرند و روح را صیقل می دهند. ضرب المثل هایی مانند "از ساز شکسته آواز بر نمی خیزد" و "دمبوره زدن به تاریکی" نیز بیانگر جایگاه ویژه این ساز در فرهنگ و باورهای مردم است.
دمبوره همواره یار همیشگی مردم در مراسم و مناسبت های مختلف اجتماعی بوده است. از جشن های عروسی و عیدانه گرفته تا سوگواری ها و دورهمی های دوستانه، نوای دلنشین دمبوره فضا را عطرآگین می کند و بر شکوه و صمیمیت این مراسم می افزاید.
در دنیای پر هیاهوی موسیقی مدرن، دمبوره همچنان با اصالت و صلابت خود به حیاتش ادامه می دهد. امروزه هنرمندان جوانی پا به عرصه گذاشته اند که با تلفیق موسیقی اصیل دمبوره با سبک های نوین، تلاش می کنند تا صدای این ساز را به گوش نسل های جدید برسانند. این رویکرد ضمن حفظ ارزش های سنتی، طراوت و پویایی را به دنیای دمبوره تزریق می کند و نویدبخش آینده ای روشن برای این ساز اصیل است.
دمبوره در فرهنگ های مختلف سخن پایانی درباره دمبوره
دمبوره با صدای گرم و دلنشین خود، سال هاست که در مراسم و محافل مختلف، شادی ها و غم ها را با انسان ها قسمت کرده است. این ساز فراتر از یک وسیله برای تولید موسیقی، به نمادی از فرهنگ و هنر غنی آسیای میانه تبدیل شده است. تلاش هنرمندان و استادان دمبوره در طول تاریخ، نوای این ساز را زنده نگه داشته و امروزه نسل جوان نیز با نگاهی نوآورانه، دمبوره را به دنیای مدرن پیوند می زند.
گردآوری: بخش هنر و سینمای سرپوش
- 17
- 1
