محمدشاه قاجار؛ سومین پادشاه سلسله قاجار

محمدشاه قاجار

چکیده ای از زندگینامه محمدشاه قاجار:

نام کامل: محمدشاه قاجار

تاریخ تولد: ۶ ذیقعده ۱۲۲۲ هجری قمری

محل تولد: تبریز، آذربایجان، ایران

پیشین: فتحعلی شاه

جانشین: ناصرالدین شاه

درگذشت: ۶ شوال ۱۲۶۴ هجری قمری در ۴۲ سالگی

محل دفن: حرم فاطمه معصومه

بیوگرافی محمدشاه قاجار

زندگینامه محمدشاه قاجار:

محمدشاه قاجار در ۶ ذیقعده ۱۲۲۲ هجری قمری در تبریز به دنیا آمد. او سومین پادشاه قاجار محسوب می شود به جای پدربزرگش فتحعلی شاه بر تخت نشست. او فرزند عباس میرزا بود و تا پیش از رسیدن به تاج و تخت به نام ولیعهد ثانی شناخته می شد. 

محمد میرزا در کودکی مادر خود را از دست داد و پدرش او را به حاجی میرزا آقاسی سپرد تا شخصیت وی بر او تاثیر بگذارد و گرایش صوفی مآبانه بگیرد. محمد میرزا در جنگ های ایران و روسیه که با فرماندهی پدرش رهبری می شدند، حضور داشت.

تولد و کودکی محمدشاه قاجار:

محمد میرزا بزرگترین پسر شاهزاده عباس میرزا بود که از مادری به نام گلین خانم، دختر میرزا محمدخان قاجار دولو، متولد شد. نام این پادشاه برای گرامی داشتن خاطره محمدخان قاجار و به دنبال علاقه ای که عباس میرزا به موسس سلسله قاجاریه داشت محمد گذاشته شد. 

فتحعلی شاه برای برقراری رابطه همبستگی میان خانواده سلطنتی و جناح های رقیب خاندان قاجار، محمد میرزا را که در آن زمان تنها ۱۲ سال سن داشت از تبریز به تهران فراخواند تا با دختر محمدقاسم خان ظهیرالدوله، ملک‌جهان خانم که بعدها مهدعلیا لقب گرفت، ازدواج کند.

این ازدواج در ذالقعده سال ۱۲۳۴ قمری انجام شد اما براساس آنچه پیشبینی شده بود صورت نگرفت. مادر شاهزاده که از شاخه دولو بود با عروس خود که از خانواده قوانلو بود رابطه سردی در پیش گرفت. از طرفی اختلاف شخصیتی که میان محمدمیرزا و ملک جهان خانم وجود داشت سبب فاصله میان این زوج شد، که مرگ پیاپی نوزادان آنها وضعیت را روزبه روز تشدید می کرد. محمد میرزا شخصیتی درون گرا داشت که بسیار تحت تاثیر نظر اطرافیان خود قرار می گرفت، اما ملک جهان خانم پرتکاپو و سلطه جو بود. 

تنها دو فرزند حاصل این ازدواج تا سن بزرگسالی زنده ماندند یکی از آنها ناصرالدین میرزا که بعدها اختلافات میان محمد میرزا و ملک‌جهان خانم شخصیت ناصرالدین‌میرزا و دوران پادشاهی او را تحت تأثیر قرار داد. ولیعهد و سپس شاه ایران شد و دیگری عزت الدوله که همسر امیرکبیر نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه شد. 

درباره زندگی محمدشاه قاجار

آموزش محمدشاه قاجار:

حاجی میرزا آقاسی، درویشی که در گرایش‌های صوفی‌مآبانه محمدشاه تأثیر مهمی داشت. محمد میرزا در زمان کودکی و جوانی فردی کم حرف و خجالتی بود که ظاهرا هیچ جاه طلبی برای سیاست نداشت. او تحصیلات مرسوم درباری را در تبریز گذراند و در خوشنویسی بسیار ماهر شد. با این وجود سطح علمی او در مقایسه با برادران دیگرش به خصوص جهانگیر میرزا و فرهاد میرزا که تحت آموزش دو قائم‌مقام (میرزا عیسی و بعد پسرش میرزا ابوالقاسم فراهانی که به صدر اعظمی رسید) قرار گرفتند که در کاتبی و سایر علوم بسیار پیشرفت کردند، محدود بود. 

بعد از این زمان شهرت یک درویش در تبریز زبانزد شد و میرزا عیسی قائم‌مقام او را به دربار فراخواهد. میرزا آقاسی همان درویش بود که تعلیم بسیاری از افراد را به دست گرفت. پس از مرگ میرزا عیسی، میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام با حاجی نساخت و وی پس از اینکه شرایط برایش سخت شد، تبریز را ترک کرده و به خوی بازگشت.

در سال ۱۸۲۴، عباس میرزا مجددا وی را فراخواند تا معلمی چندتن از فرزندانش را برعهده بگیرد. مدتی بعد آقاسی به تربیت محمدمیرزا نیز گذاشته شد و مدتی از این ماجرا نگذشته بود که محبت او در دل این معلم جوانه زد.

شاهزاده مرید شد و حاجی مراد. عنوان می شود که محمد میرزا مدتی را به ژنده پوشی گذراند به طوری که آنها در بین مردم به دو درویش شناخته می شدند. 

با وجودی که در منابع قاجاری تمایل محمد میرزا به تصوف را حاصل ارتباط او با حاجی میرزا آقاسی می دانند، هما ناطق عقیده دارد که نمی‌تواند چنین باشد چرا که پیش از آقاسی، صوفیانی چون محمدرضا همدانی و حاجی زین‌العابدین شیروانی نیز مراد شاهزاده بوده‌اند. به هرحال زندگی درویشی چندان به مزاق  عباس میرزا و قائم‌مقام فراهانی خوش نیامد در همین راستا نیز ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی، نخستین صدر اعظم محمد میرزا، سعی در محو کردن عقاید صوفیانه او برآمد؛ اما موفق نبود. 

انتخاب محمدشاه قاجار به عنوان ولایتعهدی:

وی بعد از مرگ عباس میرزا با تشکیل شورایی محمد میرزا به عنوان ولایتعهد ایران انتخاب شد. وی در این زمان برای محاصره هرات در خراسان به تهران فراخوانده شد و همراه با قائم مقام فراهانی به طرف پایتخت روانه شد تا مناصب پدرش را دریافت کند. 

وی به سمت آذربایجان روانه شد اما زمان زیادی از ورودش به تبریز نگذشته بود که فتحعلی شاه از دنیا رفت. محمدشاه برای گرفتن تاج و تخت خود همراه با نیروهای روسیه و انگلیس به طرف تهران حرکت کردند. با مرگ فتحعلی شاه شورش های متعددی ایجاد شده بودند که از جمله آنها تعدادی از پسران او مانند ظل‌السلطان و حسینعلی‌میرزا بودند. شاه جدید با سیاست های قائم مقام فراهانی، صدر اعظم جدید خود، شورشیان را سرکوب کرده بود و اوضاع ایران را تحت سطله خود گرفت. 

روابط بین محمد شاه و قائم مقام تیره شد و او دستور داد تا این صدراعظم را برکنار، حبس و سپس اعدام کنند. درنهایت نیز حاجی میرزا آقاسی را به صدرات انتخاب کرد. 

بعد از گذشت مدتی محمدشاه با هدف برقراری مجدد حاکمیت ایران بر هرات به سمت این شهر روانه شد اما با تهدیدی که از جانب انگلیسی ها به دنبال اشغال خارک و حمله نظامی احساس کرد عقب نشینی را ترجیح داد. بعد از برگشت به تهران شورشی توسط علمای شیعه در اصفهان به پا شد و محمدشاه مجبور شد برای سرکوب شورش به اصفهان برود. 

زمانی که محمدشاه در هرات بود، والی بغداد به خرمشهر حمله ور شد و تمام اموال آنها را غارت کرد که این مسئله در کنار مواردی دیگر زمینه جنگ ایران و عثمانی را فراهم آورد. در این بین پادرمیانی های انگلیس و روسیه سبب افزایش تنش و بروز جنگ هایی شد که ایران درعوض مجبور به امضای عهدنامه ارزروم شد. 

در دوران حکومت محمدشاه با فشاری که انگلیس بر ایران وارد می کرد، تجارت برده در خلیج فارس ممنوع اعلام شد. شاه ابتدا به دلیل مجاز بودن خرید و فروش برده در اسلام با ممنوع‌کردن آن مخالف بود اما در انتها مجبور به پذیرش شد. 

ازجمله دیگر اتفاقات این دوران می توان به ظهور بابا اشاره کرد که محمدشاه و صدر اعظمش حاضر نشدند با فتوای روحانیون شیعه مبنی بر قتل او موافقت کنند. 

زمان پادشاهی محمدشاه را از جمله دوران هایی خردگرایی، باستان گرایی و آزاد اندیشی در ایران می شمارند. دولت درویشیِ محمدشاه و حاجی میرزا آقاسی سبب ظهور جنبش های اجتماعی بسیاری در سطح کشور شد، آنها درخواست برپایی دولتی سکولار داشتند و برخی از آنها علنا اسلام را نقد می کردند و وجودیت خدا به چالش می کشیدند. 

این وضعیت و حمایت شاه از آن چندان به مزاق روحانیان شیعه خوش نیامد به طوری که از زمان آغاز حکومت این پادشاه برای مقابله با او اقداماتی را انجام می دادند. در مقابل شاه نیز حکومتی عرفی را از حکومتی شرعی مناسب تر می دانست به همین دلیل در اقدامی که آن را «امری بی‌سابقه در ایران» خواندند، علیه سیدمحمدباقر شفتی، برجسته‌ترین روحانی شیعه آن عصر، لشکر آراست و شورش او در اصفهان را سرکوب کرد.

نقاشی های به جای مانده از محمدشاه قاجار

زمینه تاریخی:

آقامحمدخان در سال ۱۷۹۵ میلادی درحالی که مشغول تابع کردن ولایات شرقی ایران بود، مورد حمله روس ها قرار گرفت، درنتیجه شاه بدون اینکه حاکمیت خود را در شرق ایران منجمله هرات اقبات کند، مجبور به عقب نشینی به سمت قفقاز شد. روس ها قبل از رسیدن این شاه به قفقاز عقب نشینی کردند، در همین سفر آقامحمدخان به قتل رسید.

در زمان فتحعلی شاه اختلافات میان ایران و روسیه درباره حاکمیت بر گرجستان منجر به جنگ هایی با شکست ایران در چند مرحله شد. به دنبال عهدنامه های گلستان و ترکمنچای بخش های زیادی از خاک ایران به سلطه بیگانه درآمد و ایران ناچار شد امتیازات بسیاری را به روسیه واگذار کرد. این جنگ همچنین تصویر جهانی ایران را به سطح کشوری ضعیف با مرزهای بی‌ثبات تنزل داد و غرور ایران را بسیار تحت الشعاع قرار داد. 

انگلستان به عنوان یک کشور اروپایی منافع بسیار زیادی به جهت استعمار هند به دست می آورد و برای جلوگیری از دسترسی روسیه به این منطقه، ایران را یک سد محکم می دانست. از طرفی این سخن معروف شده بود که روسیه تزاری در فکر رسیدن به آب های گرم آزاد در جنوب ایران است و درنظر دارد که حاکمیت خود را تا خاک ایران گسترش دهد. همین دلایل سبب می شد در زمان فتحعلی شاه، ایران صحنه سیاسی ایران جولانگاهی برای حکومت های روسیه و انگلیس باشد.

صدارت قائم‌مقام فراهانی:

زمانی که محمدشاه به حکومت رسید، میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی که تقش بسیار مهمی در تحکیم تاج و تخت این پادشاه داشت، به صدرات اعظمی برگشت. اما این مقام برای او چندان دوامی نداشت و قائم مقام به اقدامات و اصلاحاتی در زمینه های مختلف پرداخت. این موضوع چندان مورد علاقه دولت های خارجی و درباریان نبود درنتیجه محمدشاه را با وارد کردن تهمت سازش قائم‌مقام با روس‌ها به این صدراعظم بدبین کردند و همچنین روحانیون شیعه با بدگویی از او بر بالای منبر توده مردم را علیه او کردند.

ممنوعیت تجارت برده در خلیج فارس:

برده داری نزدیک به دو دهه در بریتانیا ممنوع اعلام شده بود، با افزایش نفوذ انگلیس در خلیج فارس، تصمیم گرفته شد تا به تجارت برده از طریق این دریا پایان دهند و همکاری دولت‌های اطراف مانند ایران، عثمانی و مسقط ضروری بود.

درنتیجه این موضوع کلنل جاستین شیل که در سال ۱۸۴۶ میلادی جایگزین مک‌نیل شده بود، با نامه ای که به آقاسی فرستاد، تقاضا کرد ایران نیز فرمانی مشابه با آنها صادر کند. از آنجایی که خرید و فروش انسان در دین اسلام مانعی نداشت شاه با این استدلال که غلام و کنیز خریدن موافق شرع غرای حضرت خاتم‌الانبیاست، با این درخواست مخالفت کرد. نماینده انگلیس برای به اجرا گذاشتن درخواست خود تلاش های بساری کرد از جمله آنها می توان به جویا شدن نظر مجتهدان در تهران اشاره کرد، مه آنها موضوع را مکروه برشمردند نه حرام. 

درنهایت با وجود مخالفت های محمدشاه، نظر انگلیس برکرسی نشست و خرید و فروش برده ممنوع شد.

اتفاقات مهم در زمان حکومت محمدشاه قاجار

جانشین محمد شاه قاجار:

ناصرالدین شاه قاجار، پس از پدرش محمد شاه به تخت نشست.

درگذشت محمد شاه قاجار:

محمد شاه قاجار در ۱۴ شهریور ۱۲۲۷ درنهایت به دلیل بیماری نقرس و ایرزیپلاس (یک بیماری پوستی جدی) از دنیا رفت. با پخش شدن خبر مرگ این شاه، هرج و مرج هایی در سطح کشور به وجود آمد. شاه در قصر محمدیه در تهران درگذشت و در حرم حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد.

تا زمان ورود ناصرالدین‌میرزا و وزیرش میرزا تقی خان امیرکبیر از تبریز به تهران، مادرش مهد علیا حکومت را در تهران به دست گرفت.

محل دفن محمدشاه قاجار

قبر محمد شاه قاجار:

در بین شاهان قاجار، فتحعلی شاه و محمدشاه در حرم حضرت معصومه دفن شده اند و سنگ های قبر آنها نیز برداشته شد تا در موزه نگه داری شود. قبر محمد شاه در غرفه‌ای قرار دارد که درب آن بسته است.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش