زندگینامه حافظ + تصاویری از حافظیه

زندگینامه حافظ

گزیده زندگینامه حافظ

نام کامل: خواجه شمس الدين محمد بن بهاءالدّين حافظ شيرازي

محل تولد: شيراز

تاريخ تولد: ۷۲۷ قمري

تاريخ فوت: ۷۹۲ قمري

لقب: حافظ، لسان الغيب، ترجمان الاسرار، لسان العرفا و ناظم الاوليا

عنوان: شاعر

کودکی و نوجوانی حافظ

شمس الدین محمد ملقب به حافظ، غزلسرای بزرگ و نامی ایران در قرن ۸ می زیست. در نوجواني قرآن را با چهارده روايت آن از بر کرده و از همين رو به حافظ ملقب گشته است. شمس الدين محمد، درخانواده اي آشنا به علوم ادب در شيراز به دنيا آمد. پدر حافظ بهاالدین بازرگانی اصفهانی بوده كه در زمان اتابكان فارس به شيراز آمد در و در آنجا ماند. در كازرون با زنی از آن محل ازدواج كرده و  و در ایام كودكی شمس الدین محمد از دنیا رفت. 

پس از آن حافظ با مادرش زندگی سختی را در پیش گرفت و برای كسب نان به كارهای سخت و توانفرسا پرداخت و به سختی به تحصیل علوم پرداخت و در مجالس درس علما و بزرگان زمان خود حضور یافت. مسكن حافط ، محله « شيادان » شيراز بود كه اين محله با محله ي « مورستان » در زمان كريم خان زند، يكي شد و مجاور «درب شاهزاده » قرار دارد .

شمس الدين از دوران طفوليت به مکتب و مدرسه روي آورد و آموخت، و به سپري نمودن علوم و معلومات معمول زمان خويش به محضر علما و فضلاي زادگاهش شتافت و از اين بزرگان بويژه قوام الدين عبدا… بهره ها گرفت.

حافظ قريب چهل سال در حوزه درس استادان آن زمان : « قوام الدين عبدالله »، « مولانا بهاء الدين عبدالصمد بحرآبادي »، « مير سيد شريف علامه گرگاني »، « مولانا شمس الدين عبدالله » و « قاضي عضدالدين عيجي »، حضور يافت و به همين سبب، در اغلب دانش هاي زمان خود تسلط پيدا كرد.

ارتباط حافظ با پادشاهان

دوران جوانی حافظ مصادف بود با افول سلسله محلی اتابکان فارس. حافظ که در همان دوره به شهرت والایی دست یافته بود مورد توجه و امرای اینجو قرار گرفت و پس از راه یافتن به دربار آنان به مقامی بزرگ نزد شاه شیخ جمال الدین ابواسحاق حاکم فارس دست یافت.

دوره حکومت شاه ابواسحاق اینجو توأم با عدالت و انصاف بود و این امیر دانشمند و ادب دوست در دوره حکمرانی خود که از سال ۷۴۲ تا ۷۵۴ ه.ق بطول انجامید در عمرانی و آبادانی فارس و آسایش و امنیت مردم این ایالت بویژه شیراز کوشید. حافظ از لطف امیرابواسحاق بهره مند بود و در اشعار خود با ستودن وی در القابی همچون (جمال چهره اسلام) و (سپهر علم وحیاء) حق شناسی خود را نسبت به این امیر نیکوکار بیان داشت.

حافظ در معدود مدایحی که گفته است نه تنها متانت خود را از دست نداده است بلکه همچون سعدی ممدوحان خود را پند داده و کیفر دهر و ناپایداری این دنیا و لزوم رعایت انصاف و عدالت را به آنان گوشزد کرده است.

حافظ بیشتر عمر خود را در شیراز گذراند و بر خلاف سعدی به جز یک سفر کوتاه به یزد و یک مسافرت نیمه تمام به بندر هرمز همواره در شیراز بود. وی در دوران زندگی خود به شهرت عظیمی در سر تا سر ایران دست یافت و اشعار او به مناطقی دور دست همچون هند نیز راه یافت.نقل شده است که حافظ مورد احترام فراوان سلاطین آل جلایر و پادشاهان بهمنی دکن هندوستان قرار داشت و پادشاهان زیادی حافظ را به پایتخت های خود دعوت کردند.

حافظ تنها دعوت محمود شاه بهمنی را پذیرفت و عازم آن سرزمین شد ولی چون به بندر هرمز رسید و سوار کشتی شد طوفانی در گرفت و خواجه که در خشکی، آشوب و طوفان حوادث گوناگونی را دیده بود نخواست خود را گرفتار آشوب دریا نیز بسازد از این رو از مسافرت منصرف شد.

گرايش حافظ به شيوه سخن پردازي خواجوي کرماني و شباهت شيوه سخنش با او مشهور است. او از مهم ترين تأثيرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته مي شود. در قرون هجدهم و نوزدهم اشعار او به زبان هاي اروپايي ترجمه شد و نام او به گونه اي به محافل ادبي جهان غرب نيز راه يافت. 

غزل سرایی حافظ

شهرت اصلی حافظ و رمز پویایی جاودانه آوازه او به سبب غزل سرایی و سرایش غزل های بسیار زیباست. بيش تر شعرهاي او غزل هستند که به غزليات حافظ شهرت دارند. حافظ را چيره دست ترين غزل سراي زبان فارسي دانسته اند موضوع غزل وصف معشوق، مي، و مغازله است و غزل سرايي را بايد هنري دانست ادبي، که درخور سرود و غنا و ترانه پردازي است.

با آن که حافظ غزل عارفانه ی مولانا و غزل عاشقانه ی سعدي را پيوند زده، نوآوري اصلي او در تک بيت هاي درخشان، مستقل، و خوش مضمون فراواني است که سروده است. استقلالي که حافظ از اين راه به غزل داده به ميزان زيادي از ساختار سوره هاي قرآن تأثير گرفته است، که آن را انقلابي در آفرينش اين گونه شعر دانسته اند.

از نظر یکتا بودن، هر چند حافظ قالب ‌های شعری استادان پیش از خودش و شاعران معاصرش همچون خاقانی ، نظامی ، سنایی، عطار ، مولوی ، عراقی ، سعدی ، امیر خسرو ، خواجوی کرمانی، و سلمان ساوجی را پیش چشم داشته، زبان شعری، سبک و شیوه هنری و نیز اوج و والایی پیام ‌ها و اندیشه ‌های بیان‌ گردیده با آن ‌ها چنان بالا و ارفع است که او را نمی‌ توان پیرو هیچ ‌کس به ‌حساب ‌آورد.

معماری مقبره حافظ

ویژگی های شعر حافظ

- رمز پردازی و حضور سمبولیسم غنی: رمز پردازی و حضور سمبولیسم شعر حافظ را خانه راز کرده است و بدان وجوه گوناگون بخشیده است. شعر وی بیش از هر چیز به آینه ای می ماند که صورت مخاطبانش را در خود می نمایاند، و این موضوع به دلیل حضور سرشار نمادها و سمبول هایی است که حافظ در اشعارش آفریده است و یا به سمبولهای موجود در سنت شعر فارسی روحی حافظانه دمیده است. 

- رعایت دقیق و ظریف تناسبات هنری در فضای کلی ادبیات: این تناسبات که در لفظ قدما (البته در معنایی محدودتر) "مراعات النظیر" نامیده می شد، در شعر حافظ از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. 

- لحن مناسب و شور افکن شاعر در آغاز شعرها: ادبیات شروع هر غزل قابل تأمل و درنگ است. به اقتضای موضوع و مضمون، شاعر بزرگ لحنی خاص را برای شروع غزلهای خود در نظر می گیرد، این لحنها گاه حماسی و شورآفرین است و گاه رندانه و طنزآمیز و زمانی نیز حسرتبار و اندوهگین. 

- طنز: زبان رندانه شعر حافظ به طنز تکیه کرده است. طنز ظرفیت بیانی شعر او را تا سر حد امکان گسترش داده و بدان شور و حیاتی عمیق بخشیده است. حافظ به مدد طنز، به بیان ناگفته ها در عین ظرافت و گزندگی پرداخته و نوش و نیش را در کنار هم گرد آورده است. 

- ایهام و ابهام: یکی از صنایع شعری ایهام است بدین معنی که از یک کلمه معانی متفاوتی برداشت می شود. شعر حافظ، شعر ایهام و ابهام است، ابهام شعر حافظ لذت بخش و رازناک است. از آن جا که حافظ شاعری با تعلقات عمیق عرفانی است، بی ربط نیست که از ایهام به عالیترین شکلش بهره بگیرد. ایهام در اشعار حافظ بصورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته. همچنین از مهم‌ ترین خصوصیات شعر حافظ این است که غزلیات او گستردگی مطالب ذکر شده در یک غزل می باشد بگونه ای که در یک غزل از موضوع های فراوانی حرف می زند.

هر بیت شعر حافظ نیز بطور مستقل قابل تفسیر است. این خصوصیات شعر حافظ باعث شده که هر کس با هر نیتی دیوان حافظ را بگشاید و غزلی از آن بخواند در مورد نیت خود کلمه یا جمله ای در آن غزل می یابد و فرد فکر می کند که حافظ نیت او را خوانده و به وی جواب داده است. این خاصیت شعر حافظ است. نقش موثر ایهام در شعر حافظ را می توان از چند نظر تفسیر کرد: 

- اول، آن که حافظ به اقتضای هنرمندی و شاعریش می کوشیده است تا شعر خود را به ناب ترین حالت ممکن صورت بخشد و از آنجا که ابهام جزء لاینفک شعر ناب محسوب می شود، حافظ از بیشترین سود و بهره را از آن برده است. 

- دوم آن که زمان پرفتنه حافظ، از ظاهر معترض زبانی خاص طلب می کرد؛ زبانی که قابل تفسیر به مواضع مختلف باشد و شاعر با رویکردی که به ایهام و سمبول و طنز داشت، توانست چنین زبان شگفت انگیزی را ابداع کند؛ زبانی که هم قابلیت بیان ناگفته ها را داشت و هم سراینده اش را از فتنه های زمان در امان می داشت. 

- سوم آن که در سنن عرفانی آشکار کردن اسرار ناپسند شمرده می شود و شاعر و عارف متفکر، مجبور به آموختن زبان رمز است و راز آموزی عارفانه زبانی خاص دارد.

تاثير قرآن در اشعار حافظ

در سراسر ديوان حافظ به ابياتي برمي خوريم که به صراحت به تاثير قرآن در زندگي او اذعان داشته است:

صبح خيزي و سلامت طلبي چون حافظ هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم و يا عشقت رسد به فرياد ار خود به سان حافظ قرآن زبر بخواني با چارده روايت و يا نديدم خوشتر از شعر تو حافظ به قرآني که اندر سينه داري.

جهان بینی حافظ

- نظام هستی در اندیشه حافظ همچون دیگر متفکران عارف، نظام احسن است، در این نظام گل و خار در کنار هم معنای وجودی می یابند.

- عشق جان و حقیقت هستی است و در دریای پرموج و خونفشان عشق جز جان سپردن چاره ای نیست. 

- تسلیم و رضا و توکل ابعاد دیگری از اندیشه و جهان بینی حافظ را تشکیل می دهد. 

- فرزند زمان خود بودن، نوشیدن جان حیات در لحظه، درک و دریافت حالات و آنات حقیقی زندگی 

- انتظار و طلب موعود، 

- انتظار رسیدن به فضایی آرمانی از مفاهیم عمیقی است که در سراسر دیوان حافظ به صورت آشکار و پنهان وجود دارد،

- حافظ گاه به زبان رمز و سمبول و گاه به استعاره و کنایه در طلب موعود آرمانی است.

- اصلاح و اعتراض، شعر حافظ را سرشار از خواسته ها و نیازهای متعالی بشر کرده است.

افکار حافظ

تفکر حافظ عمیق و زنده پویا و ریشه دار و در خروشی حماسی است. شعر حافظ بیت الغزل معرفت است. روزگار حافظ روزگار زهد فروشی و ریاورزی است و حافظ سرسخت و بی باک به مبارزه با این مرض پرداخته. حافظ رندانه در هوای پلشت زمان خود جهانی آرمانی و انسانی آرمانی آفریده.

آشنایی حافظ با ادبیات فارسی و عرب بر آشنایی او از دین اسلام که کتاب اصلی آن ( قرآن ) به زبان عربی است افزود و او را تبدیل به یک رند آزاد اندیش کرد به گونه ای که بخش زیادی از دیوان حافظ به مبارزه با ریاکاران اختصاص داده شده است. او تعصبات را کنار گذاشته و فارغ از هر قید و بندی به مبارزه با کسانی برخاست که دین و قدرت خود را به عنوان سنگر و سلاحی برای تجاوز به حقوق دیگران مورد استفاده قرار می دادند.

حافظ در این مبارزه به کسی رحم نمی کند شیخ، مفتی، قاضی و محتسب همه از کنایات و اشعار او آسیب می بینند. برخی حافظ را مانند نیچه و گوته فیلسوفی حساس به مسائل وجودی انسان می‌ دانند که آزاد اندیش است و دروغ ستیز و خرافات ستیز.

عشق حافظ 

حافظ درباره عشق الهی که موضوع غزل‌های عرفانی اوست ، صحبت می‌کند. در مورد عشق انسانی هم وقتی از معشوقان جسمانی و مادی صحبت می‌کند ، خاطر نشان می‌کند که عشق وی همچون امری است که به یک سابقه ازلی ارتباط دارد. در غزل‌های عرفانی حافظ، عشق مجازی همچون پرده‌ای به نظر می‌آید که عشق الهی در ورای آن پنهان است. 

اختصاصات کلامى حافظ

از اختصاص هاى کلام حافظ آن است که او معنى هاى دقیق عرفانى و حکمى و حاصل تخیل هاى لطیف و تفکرهاى دقیق خود را در موجزترین کلام و روشن ترین و صحیح ترین آنها بیان کرده است. او در هر بیت و گاه در هر مصراع نکته اى دقیق دارد که از آن به "مضمون" تعبیر مى کنیم.

این شیوهٔ سخنورى که البته در شعر فارسى تازه نبود حافظ تکمیل کننده و درآورندهٔ آن به پسندیده ترین وجه و مطبوع ترین صورت است و بعد از او شاعران در پیروى از شیوهٔ او در آفرینش "نکته ها" ى دقیق و ایراد "مضمون ها" ى باریک و گنجانیدن آنها در موجزترین عبارت ها، که از یک بیت و گاه از یک مصراع تجاوز نکند، مبالغه نمودند و در همین شیوه است که رفته رفته به شیوع سبک معروف به "هندى" منجر گردید.   

نکتهٔ دیگر در بیان اختصاص هاى شعر حافظ توجه خاص او است به ایراد صنعت هاى مختلف لفظى و معنوى در بیت هاى خود به نحوى که کمتر بیت از شعرهاى او را مى توان خالى از نقش و نگار صنایع یافت اما نیرومندى او در استخدام الفاظ و چیره دستیش در به کار بردن صنعت ها به حدى است که "صنعت" در "سهولت" سخن او اثرى ندارد تا بدانجا که خواننده در بادى امر متوجه مصنوع بودن سخن حافظ نمى شود.

دیوان شعر حافظ

ديوان حافظ

ديوان حافظ که مشتمل بر حدود ۵۰۰ غزل، چند قصيده، دو مثنوي، چندين قطعه و تعدادي رباعي است، تاکنون بيش از چهارصد بار به اشکال و شيوه هاي گوناگون، به زبان فارسي و ديگر زبان هاي جهان به چاپ رسيده است. شايد تعداد نسخه هاي خطّي ساده يا تذهيب شده ی آن در کتابخانه هاي ايران، افغانستان، هند، پاکستان، ترکيه و حتيکشورهاي غربي از هر ديوان فارسي ديگري بيشتر باشد.

این نکته را نباید فراموش کرد که عهد حافظ با آخرین مرحله هاى تحول زبان فارسى و فرهنگ اسلامى ایران مصادف بود و از این روى زبان و اندیشهٔ او در مقام مقایسه با استادان پیش از وى به ما نزدیکتر و دل هاى ما با آن مأنوس تر است و به این سبب است که ما حافظ را زیادتر از شاعران خراسان و عراق درک مى کنیم و سخن او را بیشتر مى پسندیم.  

فال حافظ

مشهور است که امروز در خانه ی هر ايراني يک ديوان حافظ يافت مي شود. ايرانيان طبق رسوم قديمي خود در روزهاي عيد ملي يا مذهبي نظير نوروز بر سر سفره هفت سين، و ياشب يلدا، با کتاب حافظ فال مي گيرند. براي اين کار، يک نفر از بزرگان خانواده يا کسي که بتواند شعر را به خوبي بخواند يا کسي که ديگران معتقدند به اصطلاح خوب فال مي گيرد ابتدا نيت مي کند، يعني در دل آرزويي مي کند.

سپس به طور تصادفي صفحه اي را از کتاب حافظ مي گشايد و با صداي بلند شروع به خواندن مي کند. کساني که ايمان مذهبي داشته باشند هنگام فال گرفتن فاتحهاي مي خوانند و سپس کتاب حافظ را مي بوسند، آنگاه با ذکر اورادي آن را مي گشايند و فال خود را مي خوانند.

روايت است هنگامي که قصد دفن حافظ را داشتند، عده اي از متعصبان با استناد به اشعار حافظ درباره مي گساري با دفن وي به شيوه مسلمانان مخالف بودند و در مقابل عده ديگر وي را فردي مسلمان و معتقد مي دانستند. قرار شد که از ديوان حافظ فالي بگيرند، که در بدخواهان شاعر تأثير بسياري مي کند و همه را خاموش مي کند:

قدم دريغ مدار از جنازه ی حافظ    که گرچه غرق گناه است، مي رود به بهشت

حافظ در نظر جهانیان

گوته، نابغه ترين اديب آلماني، «ديوان غربي-شرقي» خود را تحت تأثير «ديوان حافظ» سرود، و فصل دوم آن را با نام «حافظ نامه» به اشعاري در مدح حافظ اختصاص داد که از جمله ی آن ها مي توان به دو شعر زير اشاره کرد:

حافظا، در غزل هايت مي شنوم

که شاعران را بزرگ داشته اي.

بنگر که اينک پاسخي فراخورت مي دهم:

بزرگ اويي است که اين سپاس به بزرگ داشتِ اوست.

يکي ديگر از شاعران و فيلسوفان نام آور آلمان، نيچه، نيز در ديوان «اندرزها و حکمت ها»، يکي از شعرهاي خود را با نام «به حافظ (آواي نوشانوش، پرسش يک آبنوش)» به او تقديم کرده است:

ميخانه اي که تو براي خويش

پي افکنده اي

فراخ تر از هر خانه اي است

جهان از سر کشيدن مي يي

که تو در اندرون آن مي اندازي،

ناتوان است.

پرنده اي، که روزگاري ققنوس بود

در ضيافت توست

موشي که کوهي را بزاد

خود گويا تويي

تو همه اي، تو هيچي

ميخانه اي، مي يي

ققنوسي، کوهي و موشي،

در خود فرو مي روي ابدي،

از خود مي پروازي ابدي،

رخشندگي همه ی ژرفاها،

و مستي همه ی مستاني

- تو و شراب؟

حافظیه، آرامگاه حافظ

آرامگاه حافظ

آرامگاه حافظ در شمال شهر شيراز و در منطقه ی حافظيّه در فضايي آکنده از عطر و زيبايي گل هاي جان پرور، درآميخته با شور اشعار خواجه، واقع شده است. مساحت آن ۱۹۱۱۶ متر مربع است.

۶۵ سال پس از درگذشت حافظ ، در سال ۸۵۶ هجری قمری ( برابر ۱۴۵۲ میلادی )، شمس‌ الدین محمد یغمایی وزیر میرزا ابوالقاسم بابر گورکانی ( پسر میرزا بایسنغر نواده شاهرخ بن تیمور ) حاکم فارس ، برای اولین بار ساختمانی گنبدی شکل را بر فراز مقبره حافظ بنا کرد و در جلو این ساختمان، حوض بزرگی ساخت که از آب رکن‌ آباد پر می ‌شد.

این بنا یک بار در اوایل قرن یازدهم هجری و در زمان حکومت شاه عباس صفوی، و دیگر بار ۳۵۰ سال پس از وفات حافظ به دستور نادرشاه افشار مرمت شد. در سال ۱۱۸۷ هجری قمری، کریم خان زند بر مقبره حافظ، بارگاهی به سبک بنا های خود، شامل تالاری با چهار ستون سنگی یکپارچه و بلند و باغی بزرگ در جلو آن ساخت و بر مزارش سنگ مرمری نهاد که امروز نیز باقی است.

بعد از عمارتی که کریم خان زند بر مقبره حافظ ساخت در طول یکصد و شصت سال تعمیرات زیادی به وسیله اشخاص خیرخواه انجام گرفت تا آنکه در سال ۱۳۱۵ به کوشش شادروان علی اصغر حکمت بنای کنونی با بهره گیری از عناصر معماری روزگار کریم خان زند و یادمان های حافظیه توسط آندره گدار فرانسوی طراحی و اجرا شد. در کنار مزار حافظ عرفا و شعرای نامداری به خاک سپرده شده اند.

امروزه اين مکان يکي از جاذبه هاي مهمّ گردشگري به شمار مي رود و بسياري از مشتاقان شعر و انديشه حافظ را از اطراف جهان به اين مکان مي کشاند و هرساله در تاريخ ۲۰ مهرماه مراسم بزرگ داشت حافظ در محل آرامگاه او در شيراز با حضور پژوهشگران ايراني و خارجي برگزار مي شود. مطابق تقويم رسمي ايران اين روز روز بزرگ داشت حافظ ناميده شده است.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش