زندگینامه سنایی غزنوی و آثار او

اندیشه زهد و عرفان نیز از مهمترین محورهای موضوعی در قصاید سنایی است

چکیده ای از بیوگرافی سنایی

نام: ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی

زاده: ۴۷۳ هـ.ق

زادگاه: غزنی (افغانستان امروزی)

ملیت: ایرانی

پیشه: شاعر

درگذشت: ۵۴۵ هـ.ق

بیوگرافی سنایی

سنایی با نام کامل "حکیم ابوالمجدود بن آدم سنایی" در قرن پنجم در شهر غزنین به دنیا آمد. وی در شهرهای بلخ، هرات، سرخس، نیشابور و غزنین سکونت داشته است. غزنویان با پاداش های زیادی که به اهل علم و ادب می دادند توانسته بودند تعداد متعددی از دانشمندان و شاعران و ... را در دربار خود به خدمت بگیرند. روزگار سنایی غزنوی در دربار غزنویان به خوشگذرانی می گذشت ولی یک تحول روحی سبب شد تا مسیر زندگی حکیم سنایی تغییر کند. سنایی طی عمر خود سه حالت شخصیتی گوناگون پیدا کرده است. اول مداح و هجاگوی بوده، بعد از آن به وعظ و نقد اجتماعی روی آورده و دست آخر عاشق و قلندر و عارف شده است. او تا آخر عمر گرفتار این سه حالت بوده است.

سنایی چند سالی از دوران جوانی را در شهرهای بلخ، سرخس، هرات و نیشابور گذراند. می گویند در هنگامی که او در بلخ بود به مکه رفت و در سال ۵۱۸ هجری قمری به غزنین بازگشت. یادگار پرارزش سفرهای سنایی غزنوی مقداری از قصاید او است. نقل است که او پس از بازگشت به غزنین، خانه ای نداشت و یکی از بزرگان غزنین به نام خواجه عمید احمد بن مسعود به او خانه ای بخشید و به هر تقدیر، شاعر شوریده بقیه عمر را در کنج خلوت و انزوای صوفیانه گذراند و به تدوین و تنظیم اشعارش پرداخت.

جایگاه سنایی

سنایی را در کنار فریدالدین عطار نیشابوری و جلال الدین محمد بلخی (مولانا)، یکی از سه شاعر بزرگ اهل تصوف و نخستینِ آنان به شمار می آورند. گفته اند سنائی اولین شاعری است که مضامین و اصطلاحات عرفان و تصوف را در قالب شعر درآورده است. کتاب حدیقة الحقیقة او را نشانگر تبحرش در علوم ادبی، تفسیر، حدیث، فقه، حکمت، عرفان، منطق، کلام، تاریخ، طب و نجوم می دانند. مولوی در کتاب مثنوی معنوی از او با عناوین «حکیم» و «حکیم غزنوی» یاد کرده است.

مذهب سنایی

سنایی در بعضی از اشعارش از اهل بیت سخن گفته و آنان را مدح کرده است؛ بدین سبب بعضی او را شیعه دانسته اند. مدرس تبریزی مؤلف ریحانة الأدب، دو کتاب حدیقة الحقیقة و دیوان قصائد سنائی را شامل اشعاری می داند که بر شیعه بودنِ سنائی دلالت صریح دارند. شیخ عباس قمی در الکِنیٰ و الأَلقاب با استناد به شعری از سنایی غزنوی که در آن از خلافت امام علی (علیه السلام) پس از عثمان با عبارت «زَهَقَ الباطل و جاءَ الحق» (باطل نابود شد و حق آمد) یاد شده، نوشته است: او شیعه بوده و تقیه می کرده است. همچنین افندی در کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، با استناد به ابیاتی از او که در آن ها به حدیث غدیر اشاره شده، سنائی را شیعه دانسته است. اشعار دیگری هم در دیوان سنایی وجود دارد که نقل شده آن ها را در پاسخ به سلطان سنجر سرود که از مذهب سنائی پرسید. سنائی در این اشعار، امام علی (ع) را مدینة العلم خوانده و تنها او را شایسته امیری دانسته است.

سنایی چند سالی از دوران جوانی را در شهرهای بلخ، سرخس، هرات و نیشابور گذراند

آثار سنایی

از آثار سنایی میتوان به موردهای زیر اشاره نمود:

۱. دیوان اشعار:

از سنایی قصاید، غزلیات، قطعات و اشعار پراکنده ای برجای مانده است که در مجموعه ای به نام دیوان اشعار گرد آمده است.

۲. حدیقه الحقیقه:

مثنوی حدیقه الحقیقه را الهی نامه نیز می نامند که دارای ده هزار بیت در ده باب است. سنایی سرایش آنرا در سال ۵۲۴ ه.ق شروع کرد و در سال ۵۲۵ ه.ق به اتمام رساند. مباحث این کتاب، علاوه بر ستایش خدا و رسول و آل و اصحاب او، در مورد عقل و علم و حکمت و عشق است. حدیقه الحقیقه از منظومه هایی است که بر خیلی از شاعران تأثیر گذارده است. سنایی غزنوی با سرودن این منظومه، باب تازه ای را در سرایش منظومه های عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود. شاعران بزرگواری همچون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفه العراقین و مخزن الاسرار را تحت تأثیر مستقیم این منظومه سرودند و سالها بعد، عطار و مولوی سرایش مثنوی های عرفانی را به اوج تکامل رساندند.

۳. سیرالعباد:

مثنوی سیرالعباد بیش از هفتصد بیت است که سنایی در آن به روش تمثیلی از خلقت آدم و عقل و مسائل اخلاقی سخن می گوید.

۴. طریق التحقیق:

مثنوی طریق التحقیق نیز بر وزن حدیقة الحقیقه است و در سال ۵۲۸ توسط سنایی تمام شده است.

سنایی در بعضی از اشعارش از اهل بیت سخن گفته و آنان را مدح کرده است

۵. کارنامه بلخ:

سنایی در زمان توقف در شهر بلخ این مثنوی را سروده که حدود ۵۰۰ بیت دارد و مبنای آن طنز و مزاح است و به همین جهت آنرا "مطایبه نامه" هم گفته اند.

۶. عشق نامه:

عشق نامه ی سنایی حدود ۱۰۰۰ بیت دارد و موضوع آن حقایق و معارف و حکمت است.

۷. مکاتیب سنایی:

از سنایی نوشته و نامه هایی به نثر هم موجود است که تمامی آن ها در کتابی با عنوان مکاتیب سنائی به چاپ رسیده است.

ویژگی های اشعار سنایی

شعر سنایی، شعری توفنده و پرخاشگر است. مضامین اکثر قصاید وی در نکوهش دنیاداری و دنیاداران است. او با زاهدان ریایی و حاکمان ظالم که هر کدام توجیه گر کار دیگری هستند، بی پروا می ستیزد و از بیان واقعیت ترسی ندارد. حکیم سنایی با نقد اوضاع اجتماعی روزگارش، علاوه بر بیان دردها و معضلاتی که دامنگیر زمانه شده است، نشان می دهد که شاعری اهل درد و دین است. سنایی غزنوی بارها با تصویر زندگی پرهیزگارانه پیامبر و معصومین و صحابه و تأکید بر آن در قصایدش، سعی دارد جامعه آرمانی خود- که عرصه ظهور در واقعیت پیدا کرده است - را نشان دهد. اندیشه زهد و عرفان نیز از مهمترین محورهای موضوعی در قصاید سنایی است. نکوهش دنیا، تفکر در مورد مرگ، توصیه به گسستن از آرزوهای طولانی و بی حد و حصر، تذکر به خویشتن حقیقی آدمی، از مضامین مرسوم قصاید اوست.

نمونه ای  از شعر سنایی

رازی ز ازل در دل عشاق نهانست

زان راز خبر یافت کسی را که عیانست

گر ماه هلال آید در نعت کسوفست

ور تیر وصال آید بر بسته کمانست

کاین کوی دو صد بار هزار از سر معنی

گشتست کز ایشان تف انگشت نشانست

قاف از خبر هیبت این خوف به تحقیق 

چون سین سلامت ز پی خواجه روانست

این چیست چنین باید اندر ره معنی

آن کس که چنین نیست یقین دان که چنانست

نظم گهر معنی در دیده دعوی

چون مردمک دیده درین مقله نهانست

در راه فنا باید جانهای عزیزان

کاین شعر سنایی سبب قوت جانست

قبر سنایی دارای گنبدی با پوشش فلزی است که از ساختمان آن بعنوان مسجد استفاده میشود

درگذشت سنایی

در مورد زمان فوت سنایی نیز چند تاریخ گفته شده است و معتبرترین آن ها ۵۴۵ هجری است. سنایی غزنوی بعد از درگذشت در زادگاهش غزنین دفن شد و مزارش از آن پس زیارت‌گاه خاص و عام شد. هم اکنون قبر حکیم سنایی دارای گنبدی با پوشش فلزی است که از ساختمان آن بعنوان مسجد استفاده می شود.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش