ابوالفتح خازنی در زمره بزرگترین سازندگان ابزارهای علمی در همه ی اعصار شمرده میشودچکیده ای از زندگی نامه ابوالفتح خازنی
نام:ابوالفتح عبدالرحمن منصور خازنی
سمت:خزانه دار دربار سلجوقی، اخترشناس بزرگ سده پنجم و ششم هجری
متولد:۴۷۵ هجری قمری
زادگاه:یونان
ملیت:ایرانی
سده:پنجم و ششم
زندگی نامه ابوالفتح خازنی
اطلاعاتی راجع به به این که ابوالفتح خازنی دقیقا در چه تاریخی متولد شده در دست نیست، ولی باتوجه به آثار وی می توان فهمید که فعالیت نجومی خود را حداقل از سال ۴۷۵ هجری قمری شروع کرده است.
وى غلامى اصالتاً رومى از آنِ على خازن مروزى معرفى شده است. ظاهراً ابوالفتح خازنی در شهر مرو زندگی میکرد و فعالیت های خود را با حمایت دربار سلجوقیان به خصوص سلطان سنجر بن ملکشاه انجام میداد؛ به این خاطر که زیج معتبر سنجرى که از مهمترین اثر نجومى اش محسوب میشد را به این سلطان تقدیم کرده است.
فعالیت های ابوالفتح خازنی
پس از این که سلجوقیان بر امپراتوری روم شرقیبه پیروزی رسیدند؛ ابوالفتح خازنی را با بسیاری از یونانیان بیزانسی دیگر بعنوان برده به آسیای مرکزی بردند. یکی از افرادی که موجب پیشرفت ابوالفتح خازنی در زمینه ی تحصیلات علمی و فلسفی شد؛ خواجه اش به نام علی خازن مروزی بود.
ملکشاه سلجوقی در دوران خود، فرمان داد که خیام و دانشمندان همکارش، گاه شماری جلالی را تنظیم کنند؛ خازنی نیز همین محاسبات را بطور مستقل و بدون ارتباط با آنان انجام داد و برای آنان شیوه پیشنهادی خود در محاسبه نوروز یا نخستین روز سال را به اصفهان فرستاد. قاعده محاسباتی ابوالفتح خازنی توسط گروه خیام، به نام خود او پذیرفته و به کار گرفته شد.
در زمینه دانش مکانیک مهمترین اثر ابوالفتح خازنى، میزان الحکمه اوستابوالفتح خازنی در کتاب« زیج سنجری» نتیجه تمامی محاسبات و شیوه هایش را ثبت کرد و گاهشماری هندی، سغدی، عبری، یزدگردی و سلوکی را در این زیج بررسی کرد. وی به محاسبه ی توابع مثلثاتی با تفاضل های اول و دوم با دقت سه رقم پرداخت. این دانشمند، مواردی همچون مسأله تعدیل زمان، مسیر و زمان حرکت های خورشید، ماه، ستارگان و سیارات( گاه با دقت یک ثالثه)، جداولی در پیش بینی زمان پیدایی و خط سیر« کید» ها( دنباله دارها) و جدول های پیش بینی خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی را در بخش های متنوعی محاسبه کرده است.
ابوالفتح خازنی براساس نوشته هایش همواره در رصد و محاسبه ی شیوه های نوین و دقیقتر بوده و صرفاً محاسبات پیشینیان را تکرار نکرد. باتوجه به کامل بودن نسخه های خطی زیج سنجری، این کتاب مهم تاکنون در ایران منتشر نشده است.
میزان الحکمه، مهمترین اثر خازنى در زمینه دانش مکانیک به شمار میرود که به تألیف آن براى سلطان سنجر سلجوقى در ۵۱۵ پرداخت. در زمینه مکانیک، طراحى و ساخت ترازوهای دوره اسلامى از جامعترین و کاملترین متون می توان به میزان الحکمه اشاره کرد. او با استفاده از تعيين جرم حجمى فلزات، روش تشخیص فلزات خالص از غشدار را در این کتاب مشخص کرده است. بخش دوم این کتاب، متعلق به ساز و کار ترازوى حکمت است. میزان دقت ترازوى حکمت به قدری زیاد بود که به نوشته خازنى درصورت ماهر بودن سازنده، ترازو با دقت یک حبّه، تعيين وزن میکند.
ترازوى ساخته شده ی خیام در« میزان الارض»، به منظور ترازیابى سطح زمین و« قسطاس المستقیم»، توسط ابوالفتح خازنی معرفى شده است.
نکات بدیع و شاخص در میزان الحکمه
ابوالفتح خازنی در مقاله اول کتاب میزان الحکمه درباره مسائل فیزیکى مربوط به وزن اجسام، نظریات روشنى را بیان کرد.
ابوالفتح خازنی به انتقاداتی راجع به وزنه هاى ترازوى رایج آن دوره( شامل وزنه هایى معادل یک، دو، پنج، ده، بیست و پنجاه و مانند آن برحسب واحد وزن) در بحث ترازوى حکمت پرداخت و سپس واحد وزن مناسب از نظر او، وزنه هاى مضارب سه( شامل وزنه هاى معادل یک، سه، نه، بیست و هفت و جز آن) است. ابوالفتح خازنی، متأثر از شغل اربابش در بخش دیگری از فعالیت های علمی برای اندازه گیری جرم حجمی مواد و میزان خلوص آلیاژها، یک ترازوی آبی را ابداع و اختراع کرد. او در کتاب« میزان الحکمه» به شرح شیوه های سنجش و ساخت ترازوی خود می پردازد و شخصاً برای دربار مرو، نمونه ای از آن را می سازد.
ابوالفتح خازنی در سده پنجم و ششم نقش مهمی در تدوین گاهشماری جلالی داشتبه نقل از دایره المعارف « زندگینامه دانشمندان جهان»( چاپ نیویورک، ترجمه فارسی گزیده ای از آن زیرنظر استاد احمد بیرشک):« اهمیت ابوالفتح خازنی را به سختی می توان محاسبه کرد. هیچ تردیدی در ترازوی آبی او نیست که او در تمامی دوره ها در زمره بزرگ ترين سازندگان ابزارهای علمی به شمار میرود. کتاب دیگری در علم حیل شناخته نشده که ادامه دهنده ی سنت کتاب میزان الحکمه باشد. پس از آن، علم اوزان به کاردستی اشخاصی تبدیل شد که اقدام به ساخت ترازوهای ساده میکردند و این رشته با گذشت زمان از سنت علمی اش بیرون رفت.»
ابوالفتح خازنی اشنا به قوه جاذبه بود و از مرکز عالم به بیان تأثیر آن بر وزن اجسام پرداخته بود، البته این تأثیر به صورت نسبتى از نظر ابوالفتح خازنی، خطى و ساده بود که به باور دانش امروز، نادرست است. ابوالفتح خازنی در تاریخ مکانیک براى نخستین بار ، به بیان فرضیه تغییر جاذبه برحسب فاصله جسم از مرکز زمین پرداخت. از سده هاى میانى، هیچ یک از آثار شناخته شده درخصوص این مسأله نیست. نیوتن برای اولین بار ، براساس فاصله اجسام از مرکز زمین، موفق به کشف رابطه ریاضى تغيير نیروى جاذبه شد.
درگذشت خازنی
چندین مرتبه دربار به ابوالفتح خازنی برای پست و مقام های حکومتی پیشنهاد داد ولی او نپذیرفت و میخواست یک دانشمند مستقل باشد ولی باتوجه به غم انگیز بودن سرنوشتش، وجود چنین ترازوی شگفتی از نظر کارکنان دربار، تقلب هایشان را برملا میکرد؛ به همین خاطر، آن را سوزاندند و ابوالفتح خازنی به خاطر سوزاندن ترازو، دق مرگ شد.
ابوالفتح خازنی قوه جاذبه را مى شناخت و تأثیر آن را بر وزن اجسام بیان کرده بودگردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش
- 13
- 5
