پیروزی بزرگ شبکه‏ های اجتماعی

با پایان یافتن این دوره از انتخابات شاید کمتر شک و تردیدی برای همه باقی مانده که شبکه‏های اجتماعی مهم‏ترین رسانه در این رویداد بودند. به جز سه مناظره تلویزیونی که در بهترین زمان ممکن تعداد قابل توجهی از بینندگان را به سمت تلویزیون جلب کرد، در سایر زمان‏ها این شبکه‏های اجتماعی بودند که نقش اصلی را در انتخابات بازی کردند، اما زمینه‏ ساز این نقش فعال شبکه‏های اجتماعی بستر اینترنت بود که طی چهارسال اخیر سرعت و توسعه قابل توجهی یافته بود.

 به لطف دسترسی ۴۰ میلیون نفر از شهروندان به تلفن هوشمند و گسترش شبکه از شهرهای بزرگ و کوچک گرفته تا روستاها کمتر خبر یا موضوعی بود که در گستره وسیع ارتباطی از چشم مخاطبان دور بماند. از سوی دیگر افزایش سرعت اینترنت (که وزیر ارتباطات در سال‏های نخست دولت به خاطر آن از مجلس وقت کارت زرد گرفت) نیز مزید بر علت شد تا ابزارک‏های ارتباطی متعددی روی آن تعریف شود.

میوه آزادی شبکه‏ های اجتماعی

دولت یازدهم از ابتدای تشکیل به خوبی از نقش و قدرت شبکه‏ های اجتماعی آگاه بود به همین دلیل، بخش قابل توجهی از تمرکز خود را روی محافظت از این شبکه‏ ها در برابر فیلترینگ و مسدودسازی‏های مرسوم آن زمان گذاشت. تنها در مورد تلگرام (شبکه اجتماعی که بی‏شک نقش نخست ارتباطات در انتخابات این دوره را ایفا کرد) دولت بارها در برابر فیلترینگ آن از سوی برخی از اعضای کمیته تعیین مصادیق مقاومت کرد. تلگرام که به گفته بنیانگذار آن حدود ۴۰ میلیون کاربر ایرانی دارد به مهم‏ترین ابزار تبلیغاتی و ارتباطی این روزها تبدیل شده بود و تمامی کاندیداها (چه کاندیداهای رقیب دولت در انتخابات ریاست‌جمهوری و چه کاندیداهای شورای شهر) به شکلی وسیع از آن بهره گرفتند.

در این دوره استفاده از برخی شبکه‏ های اجتماعی فیلتر شده مانند توییتر نیز در میان کاندیداهای ریاست جمهوری بسیار فراگیر شد و کاندیداها و طرفدارانشان به وفور از این شبکه‏ها برای تعامل و بحث و گفت وگو در زمینه مسائل گوناگون استفاده کردند. کانال‏های تلگرام کاندیداهای ریاست جمهوری در این انتخابات جایگزین سایت رسمی آنها شد به‏طوری که مهم‏ترین اسناد و اطلاعیه‏های کاندیداها به سرعت از طریق کانال‏های آنها به اطلاع هوادارانشان می‏رسید. در دسترس بودن تلگرام و سادگی استفاده از آن و امکان اشتراک‌گذاری سریع عکس و فیلم عملا بحث‏های اصلی انتخابات را به سمت و سوی آن کشانده بود.

تلگرام همچنین نقش بستری برای پخش مواد تبلیغی تصویری هم بود. در حالی که در دوره‏های قبلی انتخابات، پخش فیلم تبلیغاتی کاندیداها صرفا از طریق صدا‌وسیما امکان‌پذیر بود در این دوره تلویزیون فقط یکی از راه‏های پخش این فیلم‏ها بود. نکته آنکه در حالی که تلویزیون در موارد مختلف با حذف برخی صحنه‏ ها یا حتی کل فیلم یک کاندیدا را کنار گذاشته بود اصل فیلم‌ها به سرعت در کانال‏های تلگرام نامزدها در دسترس مخاطبان قرار می‌گرفت.  تلگرام همچنین به بستری برای دعوتنامه شخصیت‌ها برای شرکت در انتخابات هم تبدیل شد. مانند انتخابات خبرگان پیام‏های مختلف برخی شخصیت‌ها از این طریق میلیون‏ها بار پخش و دیده شد.

توییتر، رسمی و تعاملی

در مقابل شبکه اجتماعی توییتر جای اظهارنظرهای قطعی یا واکنش‌های رسمی به سخنان و ادعاها بود. این شبکه تعاملی در حالی در ایران فیلتر است که تقریبا بسیاری از شخصیت‏های دولتی و غیردولتی در آن اکانت دارند.  نکته جالب توجه اینکه بسیاری از کسانی که خود تا پیش از این از جریان فیلترینگ سختگیرانه حمایت کرده بودند یا کسانی مثل رئیس جمهوری قبلی که اساسا به خاطر توسعه فیلترینگ و سخت‏گیری‏های اینترنتی مورد انتقاد قرار گرفته‏ بودند، در این انتخابات با ساختن اکانت توییتر تلاش کردند از این فضا برای خود بهره بگیرند.

تقریبا به جز قالیباف همه نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری این دوره اکانت توییتر داشتند که در آن به‏طور مستقیم با هوادارانشان ارتباط برقرار می‏کردند، از سوی دیگر ستادهای نامزدها نیز دارای اکانت‏های توییتر مستقل بودند. حضور نامزدهای جریان‏های نزدیک به طیف محافظه کار در توییتر که با حضور خیل طرفداران آنها انجام شد نیز نمایانگر توانایی‏های این شبکه برای ایجاد ارتباط و تعامل با مخاطبان بود و با توجه به شعارهای نامزد پیروز (رئیس‏جمهور روحانی) به نظر می‏رسد تلاش برای بازگشایی این شبکه در دوره جدید در دستور کار قرار گیرد.

اینستاگرام

اما اینستاگرام نیز مثل شبکه‏های اجتماعی ضلع سوم در انتخابات امسال بود. امکان پخش زنده در این شبکه اجتماعی عملا آغازی برای رقابت با شبکه‏‏های تلویزیونی بود که اساسا (به‌جز تعدادی برنامه رسمی) برنامه‏های تبلیغاتی یا سخنرانی‏های کاندیداها را پخش نمی‏کردند.

اینستاگرام رئیس ‏جمهور روحانی در این میان بیشترین استفاده را از این امکان برد و تمامی سخنرانی‏های او را به‏طور زنده از طریق این شبکه پخش کرد. همچنین طرفداران نامزدهای دیگر چون رئیسی و قالیباف نیز هم از پخش زنده اینستاگرام (‏هرچند نه‌چندان سازمان یافته) و برخی شبکه‏‏های مشابه داخلی مثل لحظه‌نگار برای پوشش رویدادهای خود استفاده می‏کردند.

استفاده از سلبریتی‏ها با فالوئرهای میلیونی نیز یکی دیگر از اقدامات برخی نامزدها در اینستاگرام بود. اینستاگرام حتی در هنگام رای‏گیری نیز یکی از مهم‏ترین شبکه‏ها برای نمایش حال و هوای شعبه‏های رای‏گیری و هواداران نامزدها بود که با گذاشتن برگه رای خود به مخاطبانشان می‌گفتند که به چه کسی رای داده‏اند.

 هرچند امکان پخش زنده اینستاگرام بیشتر به کمک طرفداران روحانی آمد اما در مقابل در کمپین تبلیغاتی رئیسی و قالیباف نیز از تصاویر پهپادی بهره گرفته شد که ویژگی‏های بصری فوق‏العاده‏ای داشتند. به پهپادها در حالی فعلا در حالت پرواز ممنوع در کشور قرار دارند که به‌تدریج شاهد واردات و استفاده از آنها در رویدادهای مختلف هستیم و در جریان انتخابات این دوره پهپادها به‌خوبی به‌کار گرفته شدند.

بسترهای دیجیتالی

این دوره انتخابات را می‏توان یکی از موفق‏ترین دوره‏ها از نظر ثبات ارتباطات در نظر گرفت. آنچنانکه وزیر ارتباطات قبلا وعده داد بود، اینترنت در جریان فرآیند رای‏گیری به هیچ‌وجه دچار اختلال نشد و تقریبا بدون هیچ مشکل امنیتی در یکی از مهم‏ترین زمان‏ها به خوبی در اختیار مردم قرار داشت.  نتایج انتخابات امسال قدرت فعالانه شبکه‏های اجتماعی را ثابت کرد. رقبایی که تصور می‏کردند در محیط آفلاین فرصت بهتری برای فعالیت دارند، گستره دیجیتال و نتیجه را واگذار کردند.

 در مقابل این بسترهای دیجیتالی هم نامزدهای ریاست‌جمهوری و هم شورای شهر همچنان به شکلی وسیع (هرچند کمتر به نسبت انتخابات گذشته) از تبلیغاتی کاغذی استفاده کردند. پوسترها و تراکت‏های زیادی بر در و دیوار چسبانده شد که هم چهره شهر را زشت کرد و هم به محیط زیست و فضای سبز لطمه وارد کرد در مقابل تبلیغات فضای مجازی حداقل از آلودگی‏های محیط زیستی عاری بود.

رای‏ شماری غیر دیجیتالی

تنها نکته‏ای که شاید درباره انتخابات امسال بتوان موردانتقاد قرار دارد شیوه ‏های سنتی و آفلاین در شمارش آرا بود. به‌خصوص با توجه به حضور گسترده مردم و تنوع نامزدها (در انتخابات شورای شهر) این موضوع باعث صف‏های طولانی و حضور چند ساعته مردم در صفوف رای‏گیری شد. شاید اگر مسوولان انتخابات طی سال‌های اخیر فرآیندهای رای‏گیری را به سمت شیوه‏های الکترونیکی‏تر می‏بردند، میزان مشارکت در انتخابات از این هم بیشتر می‏شد ورای بسیاری از افراد که بی‏حوصله از ایستادن در صفوف رای‏گیری آن را ترک کردند را هم شامل می‌شد.