مدت‌های زیادی است که شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و توییتر فیلتر هستند، اما از طرف دیگر شبکه‌های دیگری مانند اینستاگرام و پیام‌رسانی مانند تلگرام درست با همان نوع کاربرد و کارکرد به راحتی در دسترس کاربران اینترنت قرار دارد. با این حال ایرانی‌ها بیش از ١٥سال است که نرم‌افزاری مثل فیلترشکن را شناخته‌اند، ابزاری که به وسیله آن قفل سایت‌های فیلترشده شکسته می‌شود و خیلی راحت می‌توان به محتوای آنها دسترسی داشت.
همین هم شده که هنوز کاربران ایرانی در توییتر و فیس‌بوک عضو هستند و حتی موج این نوع استفاده در میان برخی از مسئولان کشور نیز به راه افتاده است. این پرونده به دنبال این است که با توجه به منشور حقوق شهروندی دولت یازدهم حق دسترسی آزاد به اطلاعات موضوع فیلترینگ شبکه‌هایی مانند فیس‌بوک و توییتر را نیز در اجرای این منشور لحاظ خواهد کرد یا خیر؟
فیلتر نخست
ماده سی‌وسوم؛ بند«ح»، حق دسترسی به فضای مجازی: «حق شهروندان است که آزادانه و بدون تبعیض از امکان دسترسی و برقراری ارتباط و کسب اطلاعات و دانش در فضای مجازی بهره‌مند شوند. این حق ازجمله شامل احترام به تنوع فرهنگی، زبانی، سنت‌ها و باورهای مذهبی و مراعات موازین اخلاقی در فضای مجازی است. ایجاد هرگونه محدودیت (مانند فیلترینگ، پارازیت، کاهش سرعت یا قطعی شبکه) بدون مستند قانونی صریح ممنوع است.» این یکی از بندهای منشور حقوق شهروندی است که بیست‌ونهم آذرماه ١٣٩٥ در همایش قانون اساسی و حقوق ملت با حضور رئیس‌جمهوری رونمایی شد و به امضای دکتر حسن روحانی رسید.
منشوری که حکایت از حمایت دولت در مبارزه با فیلترینگ شبکه‌های مجازی دارد. با همه اینها الان نزدیک به ٦ ماه از رونمایی این منشور می‌گذرد، اما همچنان برخی از شبکه‌های مجازی از دسترس کاربران خارج هستند. با همه اینها اما حمایت دولت از فضای آزاد تبادل اطلاعات و عدم فیلترینگ شبکه‌هایی مانند اینستاگرام و پیام‌رسانی مثل تلگرام نشان می‌دهد دولت موافق فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و غیرمخرب نیست.
فیلتر دوم
جالب‌ترین بخش فیلترینگ شبکه‌های مجازی این است که حامیان مسدودشدن این شبکه‌ها کسانی هستند که امروزه خودشان از فعالان پروپاقرص این شبکه‌ها شده‌اند. محمود احمدی‌نژاد شاید برجسته‌ترین و شناخته شده‌ترین کسی باشد که بتوان نام او را مثال زد، چراکه موضوع فیلترینگ شبکه‌هایی مانند فیس‌بوک، یوتیوب و توییتر به صورت جدی از دولت او شروع شد، اما حالا با روی کارآمدن دولتی دیگر او و اطرافیانش به شبکه‌های اجتماعی که خودشان فیلتر کرده بودند، بازگشتند.
فیلتر سوم
رئیس‌جمهوری کشور بارها و بارها در گفت‌وگو‌ها و سخنرانی‌هایش از مخالفت خود با بسته‌شدن شبکه‌های اجتماعی تأکید کرده و راه‌حلی جایگزین را پیشنهاد کرده است. به نظر می‌رسد این نگاه واقع‌بینانه دولت نشأت‌گرفته از بررسی‌هایی است که نشان می‌دهد نتیجه فیلترکردن سایت‌ها و فضای مجازی دورزدن فیلترینگ را به همراه دارد، چرا که بیش از ده‌ها‌میلیون کاربر در ایران با استفاده از ابزارهای مختلف فیلترشکن عضو یا مخاطب شبکه‌های فیلترشده در اینترنت هستند. بنابراین بسیاری از کارشناسان فضای مجازی معتقدند نباید به اینترنت، سایت‌ها، شبکه‌های ارتباطی و پیام‌رسان‌ها نگاهی سیاسی داشت، بلکه حل‌کردن این موضوع از دیدگاه سیاسی به‌طور قطع راه‌حلی جز فیلترینگ ندارد، اما اگر به این شبکه‌های مجازی با دیدگاه فرهنگی نگاه کنیم آن وقت می‌توان حق دسترسی آزاد به اطلاعات را حقی برای همه مردم ایران دانست.
فیلتر آخر
بحث امروز مخالفان فیلترینگ در ایران، رفع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی است، نه رفع فیلتر سایت‌های غیراخلاقی یا مغایر با ارزش‌های اسلامی کشور. با همه این مخالفت‌ها، دفاعیات و تدوین قانون منشور حقوق شهروندی در دولت یازدهم اما همچنان این شبکه‌های اجتماعی فیلتر هستند و مسئولان اذعان کردند که کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه دراین‌باره تصمیم خواهد گرفت. به همین خاطر امروز در صفحه «یک پرسش چند پاسخ» با مسئولان و کارشناسان در رابطه با فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و مغایرت این موضوع با منشور حقوق شهروندی گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
پیشینه
شبکه‌های مجازی در کما
فیلترینگ همان سانسور است؛ اعمال محدودیت و نظارت روی شبکه‌های مجازی. از همان موقع که اینترنت به ایران رسید، فیلترینگ هم متولد شد. فیلترینگ با هدف جلوگیری از دسترسی کاربران به وبگاه‌های مغایر با قوانین و ارزش‌های جمهوری اسلامی ایران از سوی شرکت مخابرات ایران روی سایت‌ها و شبکه‌ها مغایر با این موازین اعمال می‌شود. اما بحث جدی فیلترینگ شبکه‌های مجازی و پرکاربر در سال ٨٨ رخ داد. در زیر پیشینه و دلیل فیلترینگ برخی ازسایت‌های مشهور را مرور می‌کنیم.
یوتیوب: این سایت رکورددار فیلترینگ و رفع فیلترینگ است. درحالی‌که تا پیش از سال ٨٨ این سایت به صورت دوره‌ای در کشور فیلتر می‌شد، اما از این سال به بعد به‌طور قطعی فیلتر شد. با همه اینها اما اعمال یوتیوب هرازگاهی از این کما بیرون می‌آید و دوباره به کما می‌رود. البته همین چند ماه پیش که این سایت برای برخی از کاربران بدون فیلترشکن باز شد، کاشف به عمل آمد که سيستم فيلترينگ روی پهنای باند اينترنت کشور از طريق تجهيزات مختلفی اعمال می‌شود و ممكن است در مقطعی به دلايل فنی اين تجهيزات با مشكلاتی همراه شود و همین اختلال، دسترسی برخی كاربران را به بعضی از سايت‌های فيلترشده فراهم می‌کند.
توییتر: همین چند روز پیش در این صفحه و دقیقا در همین ستون تیتری زدیم مبنی‌بر این‌که «همیشه پای احمدی‌نژاد در میان است». این بار هم موضوع فیلترینگ جدی سایت‌ها گره‌خورده است با دوره دوم ریاست‌جمهوری او. بله شبکه توییتر هم بعد از انتخابات‌سال ٨٨ به‌طور کامل فیلتر شد.
فیس‌بوک: این شبکه اجتماعی نیز مانند یوتیوب چند باری به علت اختلال و اشکال فنی مخابرات برای چند ساعت از کما بیرون آمده، اما همچنان در لیست سیاه فیلترینگ قرار دارد. اگرچه تا پیش از این شبکه اجتماعی سایت‌های دیگری مانند یاهو ٣٦٠ و ارکات در میان کاربران ایرانی طرفدار داشتند، اما موج کاربران فیس‌بوکی موجی عریض و طویل‌تر بود. همین هم شد که مسئولان علت فیلترشدن این سایت را نقض حریم شخصی افراد در این وبگاه بیان کرده و آن را از دسترس خارج کردند.
نظر مخالف
نفع و زیان دولت عامل اصلی فیلتر یا عدم فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی
محمدصادق کوشکی - کارشناس مطالعات فرهنگی، اصولگرا| برخی از افراد جناح اصولگرا دفاع دولت یازدهم از شبکه‌های اجتماعی و مبارزه با فیلترینگ را نتیجه این می‌دانند که دولت از این شبکه‌ها سود می‌برد و معتقدند صحت این موضوع زمانی آشکار می‌شود که خود دولتمردان عضو این شبکه‌های فیلترشده مانند توییتر و فیس‌بوک می‌شوند. محمدصادق کوشکی فارغ‌التحصیل دکترای اندیشه سیاسی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «شکل فعلی اعمال فیلترینگ روی برخی از شبکه‌های اجتماعی و مسدود‌نبودن برخی از شبکه‌های مشابه آنها نشان‌دهنده یک نوع آشفتگی حاکم در دولت است.
این تناقض سیاستی که چرا مثلا توییتر فیلتر می‌شود، اما مسئولان دولت از آن استفاده می‌کنند بشدت این تناقض را نشان می‌دهد. چرا شهروندان نباید از این سایت‌ها استفاده کنند، اما مسئولان عضو این شبکه‌ها می‌شوند؟! درحالی‌که دولت باید برای حل‌وفصل این تناقضات پیشگام شود، اما می‌بینیم که سیاست نظارتی منطقی و یکسان برای حفظ امنیت ملی کشور بر فضای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی اعمال نمی‌شود.»
کوشکی در پاسخ به این پرسش که آیا توییتر و فیس‌بوک نیز می‌توانند مانند اینستاگرام و پیام‌رسان تلگرام که کارکرد‌های مشابهی با یکدیگر دارند، از فیلتر خارج شوند یا خیر، بیان می‌کند: «به نظر من در همین انتخابات اخیر مشخص شد که در این ایام انواع و اقسام اطلاعات درست و غلط در فضای مجازی شناور بود. منتها این‌که چرا دولتمردان این وضع را مهار نمی‌کنند، به این دلیل است که آنها تاکنون از این فضا بهره برده‌اند. اگر فضا به سمتی برود که این رهاشدگی و عدم نظارت و کنترل مشکلاتی برای دولتمردان دولت دوازدهم ایجاد کند، آن وقت مطمئن هستم که آنها خیلی جدی وارد عرصه مبارزه با دسترسی آزاد به اطلاعات خواهند شد!»
این کارشناس مطالعات فرهنگی با تاکید بر این‌که برخی از نظارت‌ها و فیلترینگ‌ها درخصوص امنیت و منافع ملی است، می‌افزاید: «شبکه‌های اجتماعی نباید جایگاهی برای جنگ روانی دشمن علیه منافع و امنیت ملی باشد. با این تعریف باید گفت اگر فضای مجازی از طرف هر دولتی رصد نشود، طبیعتا این فضا به نفع دشمن رها خواهد شد.
این‌که تا چه حد شهروندان به اطلاعات دسترسی داشته و تا چه حد دشمنان برای ایجاد جنگ روانی در فضای اینترنت با مانع روبه رو شوند، بحثی کاملا عقلانی است، اما فعلا در این زمینه ما شاهد آشفتگی هستیم. با همه اینها فکر می‌کنم تا چند وقت دیگر خود دولت زیان‌های ناشی از این رهاشدگی را خواهد دید و آن موقع روزی است که به‌طور قطع نظارت و کنترل جدی روی شبکه‌های اجتماعی حتی شبکه‌هایی که هنوز فیلتر نیستند، اعمال خواهد کرد.»
نظر موافق
رفع فیلتر در فضای بدون تنش جامعه کنونی امکان‌پذیر است
طیبه سیاوشی شاه عنایتی - نماینده کمیسیون فرهنگی مجلس| در حال حاضر به دلیل گستردگی گوشی‌های هوشمند و اینترنت، شبکه‌های اجتماعی بخش بزرگی از زندگی ایرانی‌ها را به خود اختصاص داده است. درحالی‌که استفاده بدون آگاهی از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند تاثیرات مخربی روی کاربران بگذارد، مسئولان و در کنار آن رسانه‌ها می‌توانند نقش پررنگی در بالابردن سطح فرهنگ استفاده از این فضا داشته باشند.
طیبه سیاوشی‌شاه‌عنایتی نماینده کمیسیون فرهنگی مجلس با بیان این‌که برای برداشتن محدودیت‌های برخی از شبکه‌های اجتماعی نظارت و آموزش باید در کنار یکدیگر این مسیر را بپیمایند به «شهروند» می‌گوید: «در کشور ما به دلیل نبود احزاب سیاسی رسمی، فضای مجازی یک پایه‌ای از جامعه مدنی ایران محسوب می‌شود. دولت یازدهم نیز همیشه تاکید کرده که می‌خواهد این فضا را باز کند. خوشبختانه هم تا حدود زیادی توانست به این وعده خود عمل کند و حتی ما شاهد بودیم که در آستانه انتخابات هم این فضا برای ابراز عقاید و انتشار مطالب همه گروه‌ها و جناح‌های سیاسی باز بود.
اما این‌که یک‌سری از شبکه‌های مجازی که در دولت محمود احمدی‌نژاد فیلتر شده بودند هنوز هم فیلتر از روی آنها برداشته نشده به دلیل عدم حمایت دولت از این فضاها نیست.» این روزها بشدت بر تعداد کاربران شبکه‌های مجازی به‌خصوص حساب‌های توییتری افزوده می‌شود و با توجه به کارکرد مشابهی که این شبکه با سایر شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسانی که فیلترنشده‌اند، دارد تناقض زیادی بین اذهان شهروندان در استفاده از این فضاها به وجود آمده است.
سیاوشی درباره وضع کاربران شبکه‌های فیلترشده می‌افزاید: «درحال حاضر توییتر و فیس‌بوک فیلتر هستند، اما از طرف دیگر شاهد هستیم که مقامات عالی‌رتبه نظام جمهوری اسلامی نیز در این شبکه‌ها عضو هستند، بنابراین یک بام و دوهوا در سیاست‌های کشور باید برداشته شود. به این معنی که سایتی مانند توییتر که کاربران بسیار زیادی در ایران دارد، باید به صورت قانونی رفع فیلتر شود تا شفاف‌سازی در این زمینه صورت بگیرد. من معتقدم اگر در دولت نهم به دلایلی مسئولان وقت تصمیم به فیلتر شبکه‌هایی مثل توییتر و فیس‌بوک گرفته‌اند، دلیل نمی‌شود که در دوران بدون تنش و تلاطم دولت یازدهم همچنان این شبکه‌ها فیلتر بمانند.»
این نماینده مجلس با تاکید بر این‌که می‌توان با رفع فیلتر شبکه‌هایی مانند توییتر و فیس‌بوک نظارت و کنترل را هم بر این شبکه‌ها اعمال کرد، اظهار می‌کند: «درحال حاضر اینستاگرام فیلتر نیست، اما ما شاهد این هستیم که روی این شبکه نظارت می‌شود و پیج‌های غیراخلاقی و مغایر با ارزش‌های اسلامی در این شبکه فیلتر و مابقی مطالب در اختیار کاربران قرار گرفته است. بنابراین می‌توان همین نوع نظارت را روی توییتر و فیس‌بوک داشت، اما به‌طور کامل از دسترس شهروندان خارجش نکرد، چراکه به دلیل نبود جایگزینی برای این شبکه‌ها روزبه‌روز شاهد افزایش کاربران شبکه‌های اجتماعی خواهیم بود.»
با همه اینها بخشی از تلاش نمایندگان کمیسیون فرهنگی مجلس در راستای تحقق دسترسی آزاد به اطلاعات و در کنار آن فرهنگ‌سازی برای استفاده درست از فضای تبادل اطلاعات است. طیبه سیاوشی در پایان با بیان این‌که بهتر است این شبکه‌های فیلترشده شکل قانونی و رسمی بگیرند، می‌افزاید: «لوایح توسعه فضای مجازی و قوانین مربوط به آن در دستور کار کمیسیون فرهنگی مجلس قرار دارد و امیدواریم به‌زودی سازوکار استفاده از همه شبکه‌های مجازی بدون اعمال محدودیت روشن‌تر شده و به اطلاع مردم برسد. تلاش اکثریت اعضای این کمیسیون هم بر این است که با فرهنگ‌سازی از طریق رسانه‌ها مشکلات کاربران فضای مجازی را حل و در کنار نظارت استفاده از شبکه‌های اجتماعی فرهنگ‌سازی شود.»
نظر کارشناس
فیلترینگ هوشمند بر روی توییتر و فیس‌بوک
کاوه رضوانی راد- حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری| مهرماه‌سال گذشته خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با عبدالصمد خرم‌آبادی معاون قضائی دادستان کل کشور، از قول او نوشت: «با توجه به نقشی که شبکه اجتماعی توییتر در فتنه‌سال ٨٨ داشته، این شبکه به هیچ‌وجه رفع فیلتر نمی‌شود.» بنابراین بسیاری از کارشناسان معتقدند که رفع التهاب گذشته در شبکه‌های اجتماعی زمینه رضایت مسئولان را برای رفع فیلترینگ دایم برخی سایت‌ها را فراهم خواهد کرد اما شاید نه به این زودی‌ها.
کاوه راد حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری در رابطه با موضوع فیلترینگ مدت دار شبکه‌هایی مانند توییتر و فیس‌بوک به «شهروند» می‌گوید: «فیلترینگ کشور خیلی ارتباطی به دولت یا قوه قضائیه ندارد؛ چرا که کمیته‌ای به‌عنوان کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه متشکل از ۱۳ نفر که ۶ نفر از آنها از طرف قوه مجریه و ۲ نفر نیز از جانب قوه مقننه هر ٢ هفته یک بار با تشکیل جلسه درخصوص فیلترینگ، جلسه رأی‌گیری تشکیل می‌دهند.
البته که در رابطه با شبکه‌های اجتماعی نظام فیلترینگ متفاوت از سایر وب سایت‌ها عمل می‌کند. به این معنی که در بیشتر کشورها هر وقت حادثه‌ای در حوزه سیاست رخ می‌دهد اولین کاری که می‌کنند فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی شان است. بنابراین ماهیت فیلتر شبکه‌های اجتماعی به دلیل معذوریت‌های امنیتی دولت‌ها اتفاق می‌افتد و با فیلترینگ وب سایت‌هایی مانند یوتیوب و غیره متفاوت است.»
این وکیل پایه یک دادگستری معتقد است که معذوریت‌های امنیتی در شبکه‌های اجتماعی باعث شده تا رفع فیلتر این شبکه‌ها نیز الزامات ویژه‌ای می‌خواهد و دراین‌باره می‌افزاید: «اعتمادسازی یکی از مهمترین الزامات ویژه برای رفع فیلترینگ است. درست مثل اتفاقی که در رابطه با اینستاگرام افتاد، درواقع مسئولان این امر توانستند از بازخورد و ارتباطاتی که از این شبکه به دست آوردند فیلترینگ هوشمند را جایگزین فیلترینگ دایم یا عدم نظارت و کنترل کنند. همین هم شده که ما امروزه با فیلترینگ هوشمندی که بر روی این شبکه اعمال شده شاهد این هستیم که مطالب خلاف موازین اخلاقی و قانونی بر روی پیج‌های مختلف اینستاگرام به صورت هوشمند فیلتر می‌شوند.»
این حقوقدان با تأکید بر این‌که دسترسی بدون فیلتر به شبکه‌های اجتماعی ارتباطی به قانون دسترسی آزاد به اطلاعات ندارد بیان می‌کند: «این دو موضوع کاملا با یکدیگر متفاوت هستند، مقصود از قانون دسترسی آزاد به اطلاعات این است که شهروندان بتوانند با ابزارهای نظارتی بر عملکرد دستگاه‌های دولتی واقف شده و به اسناد غیرمحرمانه این سازمان‌ها دسترسی داشته باشند. این قانون درواقع پیش درآمد بحث دولت الکترونیک است.
بنابراین شبکه‌های اجتماعی مشمول این قانون نیستند، و این شبکه‌ها جزو آزادی‌های مدنی یا حریم خصوصی شهروندان به حساب می‌آید.»
تجربه دیگران
فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در جهان
فیلترینگ سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی تنها مختص به ایران نیست. در همه جهان انواع سایت‌های اینترنتی بنابر خط‌قرمزهای سیاسی و فرهنگی آن کشورها فیلتر می‌شوند. کشورهای بلاروس، میانمار، چین، کوبا، مصر، ایران، کره‌شمالی، عربستان، سوریه، تونس، ترکمنستان، ازبکستان و ویتنام از بزرگترین فیلترکنندگان اینترنت در جهان هستند. با این تعریف باید گفت در برخی از کشورها مانند روسیه و استرالیا تنها سایت‌هایی که از نظر اخلاقی مشکل دارند فیلتر می‌شوند.
اما موضوع بسیار مهم در بحث فیلترینگ که به صورت جهانی در همه کشورها به انواع مختلف وجود دارد، یک موضوع بسیار ارزشمند نیز تلقی می‌شود، چراکه در کشور‌هایی که فیلترینگ وجود ندارد مردم از نبود فیلترینگ استفاده کرده و به کار‌های خلاف و ضدقانونی مانند هک‌کردن که باعث اغتشاش در فضای اجتماعی می‌شود، دست می‌زنند. با این تعریف اما فیلترینگ و عدم فیلترینگ سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی مانند یوتیوب، توییتر و فیس‌بوک که محتوای خوب و بد را کنار یکدیگر دارند، در تعدادی از کشورهای جهان با یکدیگر مغایرت دارد که در زیر با تعدادی از این کشورها آشنا می‌شویم.
چین
یوتیوب: این سایت در پرجمعیت‌ترین کشور جهان مسدود است.
توییتر و فیس‌بوک: فیلترینگ توییتر و فیس‌بوک در چین پس از اعتراضات صلح‌آمیز اویغورها اقلیت مسلمان چین و انتشار گسترده آن در شبکه‌های اجتماعی آغاز شد. با این حال این دولت برای جبران این موضوع شبکه‌های گسترده مشابهی را طراحی و در دسترس کاربران این کشور قرار داده است.
ترکیه
یوتیوب: در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۰ پس از جنجال بر سر فیلمی توهین‌آمیز نسبت به مصطفی کمال آتاترک مسدود شد. سرانجام یوتیوب در نوامبر ۲۰۱۰ رفع فیلتر شد.
توییتر و فیس‌بوک: در ۲۲ مارس ۲۰۱۴ توییتر در ترکیه فیلتر شد. این موضوع به دلیل پخش کلیپ‌های صوتی رجب طیب اردوغان که به نوعی فساد در نزدیکان او را فاش می‌کرد، اتفاق افتاد. به تبع این اتفاق فیس‌بوک نیز همزمان با توییتر در ترکیه مسدود شد.
برزیل
یوتیوب: در ۶ ژانویه ۲۰۰۷، سه روز پس از انتشار فیلمی از دنیلا سیکاریلی، مجری شناخته‌شده برزیلی و نامزد سابق رونالدو، یوتیوب در برزیل فیلتر شد.
توییتر و فیس‌بوک: این دو شبکه اجتماعی بشدت در برزیل طرفدار دارند. دولت برزیل مخالفتی برای فیلترشدن این شبکه‌ها ندارد و برای جلوگیری از حملات تروریستی و جنایات مربوط به موادمخدر با حکم قضائی این دو شبکه را مجبور به همکاری کرده است. با همه اینها باید گفت شناسایی افراد از طریق این شبکه‌ها و به اشتراک گذاشتن اطلاعات شخصی افراد نقض قوانین حریم خصوصی است.
- 17
- 5
