کاربران سرویس‌های ایرانی یک دغدغه بزرگ به نام امنیت اطلاعات دارند و شاید یکی از دلایل عدم استقبال از سرویس‌های کاربرمحور ایرانی در مقایسه با شبکه‌های اجتماعی وارداتی نیز همین باشد. سرویس‌های خارجی یا به طور کلی از زمین بازی ایران اخراج می‌شوند و یا در صورت حضور، داور مسابقه به دلیل ساختار رمزگذاری دوطرفه‌‌ی آنها توانایی دویدن پا به پایشان را ندارد. نتیجه این رویکرد، آزادی عمل سرویس‌ها و شبکه‌های اجتماعی کاربر محور خارجی در ایران است اما سرویس‌های داخلی تحت قوانین ایران فعالیت می‌کنند و باید پیروی دستورات داور باشند؛ نمونه چنین سرویسی، آپارات است که به گفته مدیرعاملش، عدم وجود گردش آزاد اطلاعات در آن باعث کاهش سرعت رشد آن و مقبولیتش نزد کاربران شده است.
سرویس‌های کاربر محور ایرانی هنوز از نظر تکنولوژی برتر نمی‌توانند پا به پای سرویس‌های خارجی بدوند. مدیرعامل آپارات نیز به این موضوع اذعان دارد اما فارغ از شکاف‌های کیفی در سرویس‌ها، در اکثر موراد یک اهرم کاهش سرعت به نام قوانین دست‌وپاگیر نیز سبب می‌شود تا نتوانند نزد مخاطب ایرانی به جایگاه واقعی خود برسند. آپارات امروز سرویسی است که به گفته مدیرعاملش، ۳۱ میلیون کاربر از آن استفاده می‌کنند. در روزهای گذشته یک گروه کوچک از میان این ۳۱ میلیون کاربر دست به انتشار ویدیوی می‌زند که با عرف جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم هم‌خوانی ندارد؛ ویدیویی که در ظاهر یک مصاحبه عادی است اما سوالی را از شرکت‌کنندگان در این مصاحبه می‌پرسد که بیشتر آنها از مفهوم دقیق آن اطلاعی ندارند؛ اتفاقی که باعث نشانه‌گیری انتقادات سخت برخی به آپارات شد و در پاسخ، مدیرعامل این سرویس باز هم قلم تندش را به دست گرفت و در وبلاگ شخصی‌اش پاسخ منتقدین را اینگونه داد که آپارات، یک پلتفرم کاربر محور است و نظارت دقیق بر محتوای ۱۲ هزار ویدیو به شکل روزانه امکان‌پذیر نیست.
«محمدجواد شکوری مقدم»، مدیرعامل صبا ایده و آپارات دل پری از قوانین جاری دارد و در گفتگو با دیجیاتو یکی از دلایل عدم موفقیت برای سرویس‌های کاربر محور داخلی را قوانینی می‌داند که به شکل سلیقه‌ای اجرا می‌شوند.: «اگر ویدیوی «وان نایت استند» در یک سرویس غیر ایرانی مانند تلگرام یا اینستاگرام منتشر می‌شد، آیا باز هم انگشت اتهام به سوی سرویس‌دهنده نشانه گرفته می‌شد؟»
اگرچه در قوانین جدید شبکه‌های اجتماعی، مسئول بارگذاری محتوا در سرویس‌های کاربر محور خود کاربر است، اما به گفته برخی از فعالان این حوزه، هنوز این قوانین به شکل صحیح اجرا نمی‌شوند. شکوری مقدم از قانون جرائم رایانه‌ای، ماده ۲۳ را مثال می‌زند و سپس به سراغ ابلاغیه جدیدتری که در ماه‌های گذشته از سوی «شورای عالی فضای مجازی» منتشر شده می‌رود که در آن نیز مسئولیت محتوا بر عهده کاربر بارگذاری کننده آن گذاشته شده است.
«ارائه‌دهندگان خدمات میزبانی موظفند به محض دریافت دستور كارگروه (كمیته) تعیین مصادیق مذكور در مادة فوق یا مقام قضائی رسیدگی‌كننده به پرونده مبنی بر وجود محتوای مجرمانه در سامانه‌های رایانه‌ای خود از ادامة دسترسی به آن ممانعت به عمل آورند. چنانچه عمداً از اجرای دستور كارگروه (كمیته) یا مقام قضائی خودداری كنند، منحل خواهند شد.»
اما متن ابلاغیه اخیر شورای عالی فضای مجازی تحت عنوان «سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام رسان‌های اجتماعی»، مسئله را به صورت شفاف‌تری ذکر می‌کند:
«مسئولیت اقدامات کاربران در شبکه‌های اجتماعی بر عهده خود کاربران بوده ارائه دهنده خدمت پیام‌رسان اجتماعی، موظف به همکاری با مقامات مجاز، در چارچوب قوانین و مقررات کشور است.»
قوانین نانوشته
با وجود این قوانین، شکوری مقدم می‌گوید که اگرچه مجریان قانون اکنون با موضوعات فضای مجازی آشنایی بیشتر پیدا کرده‌اند اما هنوز هم علاقه‌مند هستند تا مشکل از طریق سرویس‌دهنده حل شود: «علت این است که یا به کاربر بارگذاری کننده محتوا دسترسی وجود ندارد یا این دسترسی سخت است یا علاقه دارند که مشکل را سریع‌تر حل کنند. با این حال امید دارم که این مشکل به سمت مسیر صحیح برود.«
اگرچه آپارات مانند سرویس‌دهنده‌های دیگر ایرانی قوانین مشخصی را برای فعالیت در سایت خود ذکر کرده است که یکی از مهمترین آنها، «مغایرت نداشتن با شئونات اخلاقی و عرف جامعه» است اما قوانین نانوشته‌ای هم وجود دارند که کاربرها باید آنها را رعایت کنند. شکوری مقدم نیز به وجود قوانین نانوشته اعتقاد دارد و می‌گوید:
«قوانین نانوشته‌ای در زمینه تولید محتوا وجود دارد و در ۱۲ سال فعالیت مجموعه ما، گاهی ملزم شده‌ایم خود را با سلیقه مسئولین وقت هماهنگ کنیم. ما در این کشور مشغول کار هستیم و دادستانی گاهی دستوراتی می‌دهد که نمی‌توانیم آنها را انجام ندهیم. ویدیوهای ارسالی برای ما از سوی کمیته مصادیق مجرمانه در هفته به ۲۰۰ الی ۳۰۰ مورد می‌رسد. ما طبق قانون ملزم هستیم تا ویدیوهایی که از سوی این کارگروه برای ما ارسال می‌شوند را از سامانه حذف کنیم که گاهی منجر به دلخوری سازندگان آن می‌شود و تصور سازندگان نیز این است که خود آپارات با موضوع مخالف بوده که اجازه باقی ماندن ویدیور را در سرویسش نداده است.»
سوت به نفع رقیب خارجی
با این شرایط، می‌توان آینده‌ای روشن را برای سرویس‌های کاربر محور و اعتماد کاربران را به آنها متصور بود؟ «سورنا ستاری» معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور و رئیس بنیاد ملی نخبگان کشور در پاسخ به این پرسش می‌گوید:
«برای بحث دسترسی سرویس‌های آنلاین باید قانون داشته باشیم. چون بحث اطلاعات شخصی بسیار مهم است. مهمترین سرمایه یک استارتاپ حوزه خدمات، اعتماد عمومی است. به نظر من چنین اعتمادی وجود دارد که برخی از این استارتاپ‌ها و شرکت‌ها ۳۰ تا ۴۰ درصد رشد ماهانه دارند. البته به نظر من اینگونه نیست که از همه استارتاپ‌ها اطلاعات کاربران خواسته می‌شود. به نظرم برخی از آنها بهانه تراشی می‌کنند. میزان فیلترینگ در کشور الان خیلی کمتر است. دلایل فیلتر گروهی از فین‌تک‌ها هم این مسایل نبود بلکه بحث محیط کسب‌وکاربود. به هر حال فرهنگ عمومی باید اصلاح شود.»
در حال حاضر سرویس‌های خارجی متعددی در داخل ایران مسدود شده و نمونه‌های داخلی آنها رشد کرده‌اند؛ رشدی که البته شاید اگر محدودیت‌های زیادی وجود نداشت، می‌توانست چندین برابر بیشتر از حالت فعلی باشد. معاون علمی و فناوری رییس جمهور درباره تاثیر مسدود شدن سرویس‌های خارجی بر رشد استارتاپ‌های داخلی می‌گوید:
«ممکن است دیجی‌کالا در فقدان آمازون و آپارات در فقدان یوتیوب به وجود آمده باشند، اما اگر محدودیت‌هایی را که روی آپارات گذاشته‌ایم روی یوتیوب هم می‌گذاشتیم آیا باز هم می‌توانست کار کند؟ اصلا به ایران نمی‌آمد. همین وضعیت در مورد تلگرام و شبکه‌های اجتماعی داخلی نیز هست. این شبکه‌ها با مشکلات زیادی مواجهند، هفته‌ای یک بار به دادگاه می‌روند، نظارت شدیدی روی آنها اعمال می‌شود. در شورای عالی فضای مجازی هم این موضوع را مطرح کردیم. برخی معتقدند راه رشد این شبکه‌های داخلی، بستن تلگرام است. اما نظر من این است که همان محدودیت‌هایی که روی شبکه‌های اجتماعی داخلی می‌گذاریم روی تلگرام هم اعمال کنیم تا ببینیم کدامیک می‌تواند دیگری را شکست دهد.
به نظر من ورود نمونه‌های خارجی به این فضا خوب است، اما در شرایط مساوی. استارتاپ‌های ما در زمین خودمان می‌خواهند بازی کنند، تیم مقابل خارجی هم آماده است، اما داور به نفع خارجی سوت می‌زند. در حالی که اگر شرایط برابر باشد استارتاپ‌های ما آنها را شکست می‌دهند. چون هیچ یک از این استارتاپ‌ها با پول دولت بالا نیامده‌اند. همین الان وضعیت اسنپ از اوبر در نیویورک بهتر است، از نظر فنی پس ما آمادگی رقابت داریم.»
مدیرعامل بلاگفا اما باور دارد که سرویس‌های کاربر محور در سال‌های اخیر به نسبت گذشته وضعیت بهتری پیدا کرده‌اند. «علیرضا شیرازی» در گفتگو با دیجیاتو می‌گوید: «قوانین فعلی ایران و نحوه اجرا و هماهنگی نهادها که البته سال‌ها طول کشیده است، تا حدودی از مشکلات حقوقی سایت‌های کاربرمحور کم کرده و در نهایت تنها بخشی از اجرای آن به دلیل تغییرات مدیریت و علاقه مدیران دولتی به سامانه های مختلف ثبت‌نام مشکل ساز شده. وظایف سرویس‌های کاربر محور تا حدودی مشخص است و عموماً هم در نهایت به عنوان مطلع یا مجری مسدود سازی در پرونده های قضایی حاضر می شوند مگر در موارد خاص که ممکن است مرجع قضایی نظر خاصی داشته باشد یا به نوعی نظارت یا سیاست مدیریت محتوا خاصی مدنظر باشد.»
شیرازی نیز چالش اصلی سایت‌های کاربر محور را عدم اعتماد کاربران به آنها می‌داند: «چالش اصلی عدم اعتماد کاربران یا دل زدگی آنها به دلیل نظارت سخت تر و گاهی نگاه تنگ نظرانه نهادهای نظارتی بر محتوای این سرویس‌ها و در نتیجه دستور مسدود سازی محتوای کاربران بر اساس همین سلیقه یا نظارت سختگیرانه است. از طرفی گویا نهادهای ناظر ترجیح دادند در جبران آن سرویس خارجی رقیب را مسدود کنند تا به نوعی کاربر را مجبور به استفاده از سرویس‌های کاربر محور داخلی کنند که البته ممکن است براستی برای سرویس‌های کاربر محور داخلی هم مفید باشد هرچند در نهایت امکان‌دارد سرویس‌های داخلی را در کسب اعتماد کاربران و همچنین قدرت رقابت با سرویس‌های جهانی در آینده دچار مشکل کند.»
گردش تقریباً آزاد اطلاعات
مدیرعامل آپارات معتقد است که به علت عدم وجود گردش آزاد اطلاعات در شبکه‌های کاربر محور ایرانی، شانس موفقیت بالایی برای آنها در مقایسه با سرویس‌های خارجی وجود ندارد: «امیدی چندانی به آینده سرویس‌های کاربر محور ندارم. واقعیتی که وجود دارد این است که تلگرام و اینستاگرام در ایران پرطرفدار هستند. عده زیادی علت پرطرفدار بودن این دو سرویس را نرم‌افزار بسیار عالی آنها می‌دانند. بله این نرم‌افزارها عالی کار می‌کنند اما علت اصلی پرطرفدار بودن آنها در ایران، گردش اطلاعات در این دو سرویس به صورت آزاد است. زمانی که محتوا آزادانه در گردش باشد، مردم نیز به آن اعتماد کرده و از آن بهره می‌گیرند. منظور محتوای غیر اخلاقی نیست که عده کمی به دنبال آن هستند، منظور خیلی از اطلاعات دیگری است که افراد می‌توانند در تلگرام و اینستاگرام مشاهده کنند اما در سرویسی که من ارائه می‌کنم قطعا وجود نخواهد داشت.»
این رویکرد باعث می‌شود تا شبکه‌های کاربر محور خارجی همواره به دلیل گردش آزادتر اطلاعات با استقبال بیشتری رو به رو باشند. مدیرعامل آپارات برای همین موضوع یک مثال نیز دارد که سرویس «لنزور»، نمونه مشابه اینستاگرام است: «ما محصولات کاربرمحور زیادی داشته‌ایم. از جمله کلوب و لنزور. تقریبا همان زمانی که فیسبوک دست به خرید اینستاگرام زد، ما هم اپلیکیشن لنزور را منتشر کردیم و تا یک سال بعد از آن کسی چندان اینستاگرام را در ایران نمی‌شناخت. در همان زمان دستوراتی به ما می‌رسید که باید برخی محتواها از روی این سرویس برداشته شوند. اگرچه اینستاگرام از نظر نرم‌افزاری قوی‌تر بود اما گردش آزاد اطلاعات در داخل آن، باعث برتری‌اش نسبت به لنزور شد.»
مدیرعامل آپارات خبر می‌دهد که روزانه بین ۱۰ الی ۱۲ هزار ویدیو در این پلتفرم منتشر می‌شوند که سه فرآیند برای کنترل آنها در آپارات وجود دارد. شکوری مقدم می‌گوید:
«روش اول با استفاده از گزارش از سوی خود کاربران سایت است. یک تیم ۱۵ نفره در آپارات وجود دارد که به همین گزارش‌ها رسیدگی می‌کند. روش دوم حالتی است که از سه و نیم سال پیش در حال اجراست و به صورت اتوماتیک ویدیوهای حاوی محتوای مستهجن را شناسایی می‌کند. پس از شناسایی، این ویدیوها از دسترس خارج می‌شوند تا ناظرین بتوانند آنها را بازبینی کرده و در صورت وجود خطای سیستم، آنها را دوباره به آپارات برگردانند. این تکنولوژی به همراه بررسی مستمر ناظرها سبب شده تا امروز هیچ ویدیوی مستهجنی در آپارات وجود نداشته باشد. روش سوم اما همان حالتی است که کمیته تعیین مصادیق مجرمانه برای ما ارسال می‌کند.»
شکوری مقدم از شکاف سلیقه میان مردم و حاکمیت می‌گوید و عقیده دارد که همین شکاف، باعث جلوگیری از رشد سرویس‌های داخلی کاربر محور خواهد شد: «مردم هنوز تصورشان این است که آپارات در بسته بودن سرویس یوتوب در ایران نقش دارد در حالی که تفکر موجود حاضر به پذیرش یوتوب نیست. علت باز بودن تلگرام و اینستاگرام در ایران، عدم قابلیت جستجوی محتوا در آنهاست و دیتای آنها در لوپ‌های داخلی در حال چرخش است. اما سرویس‌هایی نظیر یوتوب یا آپارات قابلیت جستجو دارند. در این بین سلیقه مردم با حاکمیت تفاوت دارد و تا زمانی که این شکاف سلیقه‌ای وجود دارد، سرویس‌های داخلی قادر به رشد نیستند.»
امروز داور مسابقه میان استارتاپ‌های داخلی و خارجی سوت می‌زند اما شرایط خاص است. این داور یا استارتاپ‌های خارجی را به بازی راه نمی‌دهد و یا زمانی که استارتاپ ایرانی در برابر خارجی ایستاد، صرفاً خطاهای تیم ایران گرفته می‌شود. اینگونه استارتاپ‌هایی با چندین کارت زرد داریم که روزانه برای بقا و رشد به صورت همزمان تلاش می‌کنند اما آیا داور بالاخره روزی تصمیم می‌گیرد سوت خود را کنار بگذارد یا دست کم به شکل منصفانه برای دو تیم سوت بزند؟
- 18
- 5
