واکنش بازار ارز به اقدامات جدید بانک مرکزی | توهم مسولان در استفاده از تکنولوژی در حوزه سیاستگذاری

«جهان‌صنعت» نوشت: با سیاست‌های تحت فرمان محمدرضا فرزین، نرخ دلار توافقی از تابلوی معاملات صرافی‌ها برچیده شد، بازار متشکل ارزی تک‌نرخی شد، قیمت ارز صرافی ملی به نرخ بازار آزاد رسید و مبنای سیگنال‌دهی به معامله‌گران قرار گرفت. به دنبال نرخ‌سازی بانک مرکزی، انتظارات کاهشی در میان معامله‌گران تقویت شده و اسکناس آمریکایی تا کانال ۴۱ هزار تومانی پایین آمده است. برخی می‌گویند حمله روانی بانک مرکزی به بازار ارز هرچند دلار را وارد مسیر نزولی قیمتی خود کرده اما عقب‌نشینی اتحادیه اروپا از تروریستی اعلام کردن سپاه‌ یکی از دلایل اصلی سکته دلار از روز سه‌شنبه عنوان شده است. اما عده‌ای بر این باورند که نرخ‌سازی بانک مرکزی دست‌کم برای مدتی می‌تواند فضای بازار ارز را ساکت و افق دید خریداران و فروشندگان را نسبت به آینده قیمت دلار تا پایان سال محدود کند.

بازار ارز از روز سه‌شنبه و با اقدامات جدید بانک مرکزی وارد مسیر جدیدی شده است. دلار که در آستانه نشست اتحادیه اروپا و رای‌گیری برای قرار دادن نام سپاه در لیست گروه‌های تروریستی توانست کانال‌شکنی کند و به سقف قیمتی ۴۵ هزار تومانی برسد، طی چند روز گذشته عقبگرد قیمتی داشته و وارد مسیر کاهشی شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مقامات دولتی در واکنش به سرعت گرفتن رشد قیمت دلار در روزهای گذشته ابتدا گفتمان سیاستی خود را تغییر و با به کار بردن گزاره‌هایی از قبیل «نرخ دلار بازار آزاد غیرواقعی است»، «وضعیت ذخایر ارزی کشور مطلوب است»، «دارایی‌های ارزی بلوکه شده کشور آزاد شده است» و همچنین «نرخ‌سازی در بازار ارز» حمله روانی خود را به بازار شروع کردند. در ادامه نیز رییس بانک مرکزی دست به کار شد و از اقدامات جدیدش برای مدیریت نرخ ارز رونمایی کرد.

تغییر جهت‌گیری بازار ارز

اولین اقدام در راستای تغییر جهت‌گیری بازار ارز با انتشار یک توئیت از سوی رییس بانک مرکزی پی گرفته شد. محمدرضا فرزین روز سه‌شنبه و در پیامی توئیتری از ورود بانک مرکزی به بازار ارز و نرخ‌سازی این نهاد خبر داد. این پیام توئیتری نیز در ادامه با سیاست‌هایی از قبیل حذف نرخ توافقی ارز از تابلوی معاملات صرافی‌ها و تک‌نرخی شدن قیمت ارز در بازار متشکل ارزی همراه شد. هرچند این سیاست بدون اطلاع قبلی موجب سردرگمی صرافی‌ها شد اما بانک مرکزی به سرعت دست به کار شد و در بخشنامه‌ای خطاب به صراف‌ها اعلام کرد که نرخ اعلامی در بازار متشکل ارزی از این پس مبنای خرید و فروش مردم و صراف‌ها قرار می‌گیرد

. رییس بانک مرکزی دیروز نیز در توضیح این مساله در یک پیام جدید توئیتری نوشت: «بانک مرکزی با حذف دلار توافقی به دنبال برچیدن رانت به وجود آمده بوده است. از این به بعد تمام صرافی‌ها بدون انجام ثبت‌نام، ارز خود را دریافت کنید؛ به نرخ تابلو، بدون صف.»

مشاور ارزی رییس‌کل بانک مرکزی نیز برای ارائه توضیحات بیشتر در خصوص سیاست‌های بانک مرکزی دیروز اعلام کرد که هدف بانک مرکزی سامان دادن به بازار ارز است. وی در این خصوص گفت: «بانک مرکزی با هدف سامان دادن به بازار ارز، دو اقدام انجام داده است؛ به صرافان در سراسر کشور اجازه داده شده است، بتوانند در بازار ارز نسبت به خرید و فروش ارز اقدام کنند. با توجه به اینکه هدف اصلی رییس‌کل بانک مرکزی و سیاست جدید بانک مرکزی، ایجاد بازار مبادله ارز و طلا است، برای برطرف شدن نیازهای ارزی مردم تا زمان راه‌اندازی این بازار، با اختیار دادن به صرافی‌ها و آزادسازی خرید و فروش ارز سعی شده بخشی از نیازهای ارزی مردم جبران شود.»

حذف رانت‌های پشت دلار توافقی

مشاور ارزی بانک مرکزی اما در صحبت‌های روز گذشته خود به مساله نرخ توافقی ارز اشاره کرد و گفت: «این نرخ نه تنها با بازار غیررسمی کشور بلکه با واقعیت‌های اقتصادی نیز تطابق نداشت. از طرفی وجود فاصله بین نرخ توافقی و بازار غیررسمی موجب شکل‌گیری رانت شده بود و امکان دسترسی افرادی که نیازمند واقعی ارز بودند، محدود شده بود. بانک مرکزی در تصمیم جدید خود، ضمن از بین بردن بازار توافقی، نرخی را تعیین می‌کند که رانت را از بین ببرد.

البته سیاست بانک مرکزی پذیرش این نرخ به عنوان نرخ رسمی ارز کشور نیست و از این به بعد بانک مرکزی در این بازار با قدرت حضور پیدا خواهد کرد. بانک مرکزی قطعا با ورود با قدرت بیشتر در بازار ارز، اجازه شکل‌گیری این نرخ‌ها که از نظر بنیان‌های اقتصادی نیز صحیح نیست را نمی‌دهد.» وی این را نیز گفته که «با تسهیل‌گری‌ای که انجام شده، صرافان می‌توانند در بازار ورود داشته باشند و بانک مرکزی نیز در کنار صرافی‌ها، نرخ‌سازی خواهد کرد و به این صورت نخواهد بود که بانک مرکزی هر نرخی که در بازار شکل بگیرد را بپذیرد. به ثبات رساندن بازار ارز باید گام‌به‌گام انجام شود، گام اول احیای ثبات بازار ارز از روز سه‌شنبه کلید خورده است و با شکل‌گیری زیرساخت‌های مورد نیاز، بانک‌مرکزی در گام‌های بعدی بازار ارز را به ثبات می‌رساند.»

بررسی‌ها نشان می‌دهد که حذف نرخ‌های چندگانه ارزی از روی تابلوی معاملات بازار متشکل و یکی کردن نرخ معاملاتی فعالان بازار با استقبال گرم بازار مواجه شده به طوری که قیمت دلار از روز سه‌شنبه چند پله قیمتی پایین آمده و به کانال ۴۱ هزار تومانی رسیده است. با این حال رویکرد بانک مرکزی در قیمت‌گذاری ارز موجب شده کشف قیمت دلار مبتنی بر میزان عرضه و تقاضا در بازار باشد و در نتیجه احتمال جابه‌جایی نرخ‌ها در یک روز وجود دارد.

آن‌طور که به نظر می‌رسد سیاست حراج ساعتی بانک مرکزی در بازار ارز از نوع سیاست هلندی است که در آن عرضه ارز از قیمت‌های بالا آغاز و به تدریج به سمت پایین متمایل می‌شود. در این مدل سیاستی، عرضه‌‌کننده این امکان را دارد که کالای خود را نزدیک به قیمت حداکثری بازار به فروش برساند. اعطای مجوز خرید و فروش ۵۰۰۰ یورویی به صرافی‌‌ها نیز موضوعی است که به عملیاتی شدن سیاست جدید حراج ارز در بازار کمک می‌کند.

خوب و بد سیاست‌های بانک مرکزی

مدافعان سیاست‌های اخیر بانک مرکزی می‌گویند که مداخله این نهاد در بازار ارز می‌تواند جلوی سقف‌شکنی دوباره دلار را بگیرد. از نگاه آنان، حذف نرخ دلار توافقی و برچیده شدن رانت‌هایی که در پس آن شکل می‌گرفت می‌تواند اقدامی موثر برای کنترل نرخ ارز باشد. کارشناسان نیز می‌گویند که تاکتیک‌های ارزی بانک مرکزی تا اینجای کار با استقبال بازار مواجه شده و باعث پایین آمدن دلار از سقف قیمتی روزهای گذشته‌اش شده است.

اما از نگاه آنان این اقدامات به تنهایی نمی‌تواند به تعادل قیمت ارز در بازار کمک کند چه آنکه سایه اخبار سیاسی و تنش‌های ایران با غرب همچنان بر سر بازار ارز سنگینی می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد پارلمان اتحادیه اروپا هفته گذشته در پی تصویب قطعنامه‌ای بود که بر اساس آن نام سپاه پاسداران در لیست گروه‌های تروریستی قرار گیرد. این موضوع در ابتدا توانست دلار را در مسیر صعودی قرار دهد اما به تعلیق درآمدن این تصمیم توانست بر انتظارات معامله‌گران ارزی بازار تاثیر بگذارد. بر همین اساس نمی‌توان نقش خبرهای سیاسی در عقب‌نشینی دلار در روزهای گذشته را نادیده گرفت.

به تازگی نیز خبرهای جدیدی در خصوص روابط ایران و غرب منتشر شده است. جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در نشستی خبری درباره ادامه مذکرات برجام گفت: «در مورد ایران مشکلاتی مانند سرکوب تظاهرات، تظاهرکنندگان، مجازات اعدام، ارسال سلاح به روسیه و دستگیری دوتابعیتی‌ها وجود دارد. البته درباره همه اینها بحث شده است. یک مجموعه عوامل است که مسائل و پیشرفت در مذاکرات برای توافق هسته‌ای را پیچیده کرده، در این لحظه می‌توانم بگویم مذاکرات نمرده اما بی‌تحرک است.»

هرچند بازار ارز مدت‌هاست در معرض خبرهایی از این دست قرار دارد اما به نظر می‌رسد میزان تاثیرپذیری معامله‌گران از این نوع خبرها بسیار زیاد است. بر همین اساس کارشناسان همچنان تاکید می‌کنند که تصمیمات اخیر ارزی بانک مرکزی نوعی حمله روانی به بازار بوده و برای مدت کو‌تاهی می‌تواند فضای بازار را آرام کند، اما آنچه در بلندمدت برای بازار و قیمت دلار می‌تواند تعیین‌کننده باشد، سرنوشت تحریم‌ها و شرایط اقتصادی کشور است.

سیگنال‌های بانک مرکزی به بازار ارز

کامران ندری، اقتصاددان نوشت: مسوولان کشور چند وقتی است گرفتار این توهم شده‌اند که اگر از تکنولوژی در حوزه سیاستگذاری بهره‌ گرفته‌ و سامانه‌های جدید طراحی و درگاه‌های مختلف اینترنتی تعریف کنند، می‌توانند بر چالش‌های دیرینه اقتصاد کشور غلبه کنند. اما آیا نظامی که ناکاراست را می‌توان با دیجیتالیزه‌شدن کارا کرد؟ آیا با به کار بستن سامانه‌های جدید و مکانیزه کردن اقتصاد می‌توان بر مشکلات ساختاری اقتصاد فائق آمد یا باید با تغییر نهادها و سبک مدیریتی و اصلاح قوانین در مسیر بهبود شرایط اقتصادی حرکت کرد؟

بازار ارز یکی از بازارهای اقتصادی است که سال‌هاست توجه دست‌اندرکاران کشور را به خود معطوف کرده است. راه‌حل مقامات دولتی برای حل پیچیدگی‌های این بازار نیز در قالب موارد تعریف نرخ‌های جدید و راه‌اندازی سامانه‌های جدید خرید و فروش ارز بوده است. با این حال واکنش منفی بازار ارز به این دست اقدامات نشان داده این بازار بیش از آنکه از سیاست‌ها و تصمیمات داخلی تاثیر بپذیرد، تحت تاثیر اخبار مثبت و منفی نوسان می‌کند. تحولات بازار ارز در روزهای اخیر نیز این موضوع را تایید می‌کند. برای مثال زمانی که پارلمان اروپا از یک تصمیم منفی جدید رونمایی می‌کند نرخ ارز به سمت بالا جهش پیدا می‌کند و زمانی که مسوولان روابط خارجی اتحادیه اروپا گزاره‌های مثبتی را در خصوص روابط غرب با ایران مطرح می‌کنند ارز در بازار به نرخ‌های پایین سوق پیدا می‌کند.

فارغ از تاثیری که خبرهای سیاسی بر نرخ ارز دارد، بازار ارز در سایه مشکلات ساختاری اقتصاد نیز همواره روند افزایشی خود را در بلندمدت حفظ می‌کند. در اقتصادی که تورم بالا دارد، تحریم‌های غرب هر روز تشدید می‌شود و دست‌و‌پای نهادهای تصمیم‌گیر را در حوزه سیاستگذاری می‌بندد و بهره‌وری اقتصادی در سطوح پایینی قرار دارد، چگونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم که روند افزایشی نرخ ارز می‌تواند متوقف شود؟ واقعیت این است که نرخ ارز در بلندمدت به طور منطقی و طبیعی با شیب افزایشی خود حرکت می‌کند اما حول‌و‌حوش این روند، در اثر اخبار مثبت و منفی افت‌و‌خیزهای قیمتی خود را نیز حفظ می‌کند.

این روزها و در سایه تحولات قیمتی بازار ارز، بانک مرکزی به میدان آمده و دست به سیاستگذاری جدید زده است، اما کماکان می‌توانیم بگوییم که اخبار مثبت و منفی مربوط به روابط خارجی و تحولات مربوط به آن بسیار بیشتر از تصمیمات بانک مرکزی می‌تواند بر روند قیمت ارز تاثیر بگذارد. این موضوع اما به معنای انکار تاثیرگذاری اقدام جدید بانک مرکزی بر بازار ارز نیست. تصمیم این نهاد برای حذف دلار توافقی و راه‌اندازی بازاری که در آن معامله‌گران می‌توانند تحت حراج شفاف ارزی خرید و فروش انجام دهند، اقدام مثبتی است و به رانت‌های پشت‌پرده‌ای که بین صرافان و صادرکنندگان شکل می‌گرفت، پایان داده است.

در کنار این اقدام مثبت، سیاست‌های جدید ارزی بانک مرکزی نکات منفی هم داشته است. برای مثال تعیین سهمیه ۵۰۰۰ یورویی برای افراد حتی اگر با نرخ بازار نیز مورد معامله قرار بگیرد، سیگنال کمبود ارز به معامله‌گران می‌دهد. بنابراین حذف ارز توافقی اگرچه اقدامی مثبت قلمداد می‌شود اما تعیین سهمیه ارزی برای افراد خبر از محدود بودن منابع ارزی بانک مرکزی می‌دهد. در عین حال راه‌اندازی بازار مبادله ارز و طلا که قرار است جایگزین بازار متشکل ارزی شود و مبهم بودن روند فعالیت این بازار نیز نکته منفی دیگری است که در سیاست‌های جدید ارزی بانک مرکزی به چشم می‌خورد.

اما هر اقدامی که ما را به سمت تک‌نرخی شدن ارز ببرد و تعدد نرخ‌ها که پشت‌پرده آن رانت‌های بزرگی وجود دارد را از بین ببرد، در شرایط کنونی می‌تواند برای اقتصاد مفید باشد. اما این مساله به این معنا نیست که روند صعودی نرخ ارز متوقف می‌شود. روند صعودی قیمت ارز تنها زمانی می‌تواند متوقف شود که تورم کنترل شده باشد، روابط خارجی کشور بهبود پیدا کرده و بهره‌وری در اقتصاد افزایش پیدا کند و همچنین مشکلات ساختاری و نهادی که در اقتصاد وجود دارد از جمله عدم استقلال بانک مرکزی برطرف شود.

نکته قابل توجه اینکه برداشته شدن تحریم‌ها به تنهایی و به خودی‌خود می‌تواند روند حرکت نرخ ارز را معکوس کرده و به کاهش قیمت ارز کمک کند. بنابراین اقداماتی که از تعدد نرخ‌های ارز در اقتصاد کم می‌کند، می‌تواند در برهه کنونی نتیجه‌بخش باشد اما این مساله لزوما به معنای تغییر جهت‌گیری بازار ارز نخواهد بود و اصلاحات ساختاری نیاز است تا بتوانیم نسبت به ماندگار شدن نرخ ارز در قیمت‌های پایین و حرکت آن در مسیر نزولی امیدوار باشیم.

حال که در سایه سیاست‌های جدید بانک مرکزی بازار ارز تا اندازه‌ای به آرامش رسیده فراموش نکنیم که مسوولیت اصلی بانک مرکزی مهار و کنترل تورم است. اگر این نهاد موفق شود تورم را کنترل کند موضوع افزایش نرخ ارز نیز به خودی‌خود و تا اندازه زیادی حل‌و‌فصل خواهد شد. هر چند ممکن است شوک‌های مقطعی همچنان بر بازار ارز تاثیرگذار باشند و به بالا و پایین‌شدن قیمت ارز کمک کنند اما در اقتصادی که تورم کنترل شود، دیگر شاهد افزایش دائمی نرخ ارز و سقوط ارزش ریال نخواهیم بود.