آب امنیتی می‌شود

 اگر چه این روزها بحران آب در کشور به یک موضوع مهم تبدیل شده است، بعد از سخنان علاءالدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی در تأیید وجود بحران آب در کشور، این موضوع بیش از پیش در معرض توجه قرار گرفته است. طی روزهای گذشته نیز دو همایش بزرگ در خصوص مسائل زیست‌محیطی و بحران گرد‌و‌غبار که آن هم ریشه در بی‌آبی منطقه دارد، برگزار شده است؛ اما باید گفت که بحران آب در ایران و تنش‌های آبی ایران با کشورهای همسایه خود موضوع جدیدی نیست.

شاید وقتی عبارت «بحران آب» را می‌شنویم نخستين مفهومی که به ذهن متبادر می‌شود، تشنگی باشد؛ اما این مسأله تنها یک بعد کوچک از این بحران است. اگر آب نباشد امنیت غذایی نیز به خطر می‌افتد. ایران در صورت کمبود آب به راحتی در تولید مایحتاج غذایی مورد نیاز خود در خواهد ماند و بعد رفته رفته شاهد سیل مهاجرت مردم از استان‌های کم‌آب به استان‌های پرآب خواهیم بود. در چنین شرایطی تقسیمات استانی کاملا به هرج‌و‌مرج کشیده می‌شود. زیرساخت‌ها از پاسخگویی درخواهند ماند و بخش‌هایی عظیمی از کشور غیرقابل سکونت مي‌شود و در بخش‌های دیگر نیز شاهد تجمیع بیش از اندازه جمعیت خواهیم بود.

ایران همواره بر سر تقسیم آب‌های مرزی با همسایگانش اختلاف داشته است و بیش از ٢٥ جنگ در طول ٤٠٠‌سال گذشته را بر سر همین مسأله تجربه کرده است؛ البته آخرین آنها جنگ هشت ساله ایران و عراق بود که بهانه‌اش رژیم حقوقی اروند بود. اگر چه صدام بناي حمله به ایران را داشت و این مسأله تنها بهانه بود، اما همین مسأله ثابت می‌کند که حتی قراردادها و معاهدات اینگونه‌ای بر سر آب نیز نمی‌تواند مانع از جنگ میان دو کشور شود.

در آن سوی ایران در مرز ایران و افغانستان بیش از ١٣٠‌سال است که ایران و افغانستان بر سر حق‌آبه رود هیرمند با هم مناقشه داشته‌اند. باید به این هم توجه داشت که سهم خاورمیانه از آب شیرین جهان تنها یک‌درصد است؛ بنابراین کاملا بدیهی است که آب در خاورمیانه به یک منبع استراتژیک و بسیار مهم تبدیل شود. کشورها هر کدام تلاش می‌کنند تا با ترفند‌های مختلف سهم برخورداری خود را از آب بیشتر کنند.

در آخرین نمونه از این تنش‌ها کردستان عراق آب سرریز به قسمت‌های مرکزی و جنوبی عراق را به میزان ٧٠‌درصد کاهش داده است. کردستان عراق مدعی است که این کار را در پاسخ به احداث سدی از سوی ایران بر روی رودخانه‌ای در سردشت به کردستان عراق می‌ریزد، انجام داده است. کردستان عراق مدعی است که با احداث این سد ٨٠‌درصد از حق‌آبه خود را از دست داده است.

مقامات کرد اعلام کرده‌اند در حال مذاکره با ایران برای حل این مشکل هستند. رودخانه‌های مرزی ایران حدود ۸۹ رودخانه است که شامل ۱۷ رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، ۴ رودخانه ورودی و ۶۸ رودخانه خروجی است.

افغانستان در سال‌های گذشته با تغییر مسیر و زدن سد سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک‌شدن رودخانه هیرمند و دریاچه ‌هامون در ایران و بروز مشکل شدید کمبود آب در منطقه سیستان‌و‌بلوچستان شده است و اختلاف‌هایی را بین ایران و افغانستان به وجود آورده است.

اما از طرف دیگر به جز مشکلات احتمالی سر حق‌آبه با همسایگان، ایران در منطقه‌ای از نظر جغرافیایی قرار گرفته که بین کشورها اختلافات شدید سر منابع و تقسیم‌بندی آب وجود دارد. در غرب ایران عراق، سوریه و ترکیه بر سر تقسیم‌بندی آب رودخانه‌های دجله و فرات اختلاف دارند، درجنوب شرقی پاکستان و هند سر حق‌آبه رود سند مشکل دارند و در شمال شرقی در آسیای میانه هم بین کشورهای ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان سر حق آب و زدن چند سد تنش وجود دارد و قرار گرفتن ایران بین این کشورها خود می‌تواند یک مشکل از نظر جغرافیای سیاسی باشد.

«عادل درویش» روزنامه‌نگار عرب و نویسنده کتاب «جنگ آب: نبردهای آتی در خاورمیانه» معتقد است جنگ بعدی میان یمن شمالی و جنوبی به احتمال زیاد بر سر آب رقم خواهد خورد و کشورهای دیگری هم در خاورمیانه درگیر جنگ آب خواهند شد. او گفته: «تجربه من از نخستين جنگ خلیج‌فارس میان عراق و کویت این است که منابع طبیعی همواره در بطن درگیری‌ها وجود دارند.»

 طبق تحقیقات سازمان ملل تا‌ سال ٢٠٢٥ تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به ٣٠ کشور می‌رسد که ١٨ کشور از میان آنها در خاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و این می‌تواند حساسیت منطقه خاورمیانه را که ایران هم در آن جای گرفته برای بروز «جنگ آب» یا «جنگ پنهان» در دهه‌های آینده نشان دهد.

تنش‌های آبی در شمال شرق کشور

در شمال شرق ایران دو کشور افغانستان و ترکمنستان قرار دارند که به دلیل قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک دچار کم‌آبی و نیازهای مشابهی هستند. همکاری‌های این سه کشور بر سر موضوع آب محدود بوده است. سد دوستی یکی از جلوه‌های همکاری بین دو کشور در زمینه منابع آبی مشترک است که بین ایران و ترکمنستان صورت پذیرفت.

متاسفانه به دلیل عدم همکاری سه‌جانبه کشورهای ایران، ترکمنستان و افغانستان در زمان ساخت سد، اخیرا کشور افغانستان با توجه به ثبات نسبی و نیاز شدیدش به آب، در حال ساخت دو سد بر روی رودخانه هریرود است که در صورت ساخت آنها بشدت بر رواناب ورودی به سد دوستی تأثیر می‌گذارد و ذخیره‌سازی، تنظیم آب و تأمین آب کشاورزی دشت سرخس را با مشکل جدی مواجه می‌کند؛ بنابراین استفاده از آب سد دوستی برای تأمین آب شرب مشهد نمی‌تواند یک راهکار برای رفع مشکل کم‌آبی شهر مشهد باشد و باید به آب‌های زیرزمینی مرزی توجه ویژه‌ای داشت.

قراردادهای آبی مابین ایران و افغانستان از حدود ۱۳۰‌سال پیش تاکنون معطوف به آب‌های سطحی به‌ویژه استفاده از آب هیرمند بوده است که سهم ایران در هر قرارداد نسبت به قبل کمتر شده است و افغانستان با استفاده از مزیت بالادست بودن، ایران را بعضا به موضع انفعال کشانده است. لذا با توجه به استقرار حکومت باثبات در افغانستان، این کشور در جهت احیای کشاورزی خود که تنها بخش عمده اقتصادی آن است به منابع آبی نیاز بیشتری خواهد داشت.

تنش در شمال غرب و غرب

در بخش شمال غربی، ایران با سه کشور ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان و ترکیه و در غرب با کشور عراق مرز مشترک دارد. در این منطقه پنج رودخانه مرزی وجود دارد که بزرگترین آن رودخانه زاگرس است که بین کشورهای ایران، عراق و ترکیه مشترک است و ایران در این رودخانه در موضع بالادستی قراردارد. کل جمعیت تحت پوشش رودخانه زاگرس، شامل شهرهای مهمی چون دربندیخان و زاخو در عراق، گیلان غرب، قصرشیرین و سرپل ذهاب در ایران و همچنین شهرهای کوچکی در ترکیه مانند باسکوی و کاپیلی است. در بقیه رودخانه‌‌های این منطقه، ایران در موضع پایین‌دستی قراردارد.

مشکلات و اختلافات

 سد دوستی یکی از جلوه‌های همکاری بین دو کشور در زمینه منابع آبی مشترک است که بین ایران و ترکمنستان صورت پذیرفت. متاسفانه به دلیل عدم همکاری سه‌جانبه کشورهای ایران، ترکمنستان و افغانستان در زمان ساخت سد، اخیرا کشور افغانستان با توجه به ثبات نسبی و نیاز شدیدش به آب درحال ساخت دو سد بر روی رودخانه هریرود است که در صورت ساخت آنها بشدت بر رواناب ورودی به سد دوستی تأثیر می‌گذارد و ذخیره‌سازی، تنظیم آب و تأمین آب کشاورزی دشت سرخس را با مشکل جدی مواجه می‌کند.

  ترکیه به ‌عنوان همسایه شمال غرب ایران و اثرگذار در منطقه غرب کشور، در فضای هیدروپلیتیکی دنیا به‌عنوان یکی از کشورهای تک‌رو مطرح شده و به نوعی در خلافِ جریانِ همکاری، محور جهانی برای استفاده عادلانه و منطقی بر مبنای اصل عدم اضطرار به غیر، حرکت می‌كند؛ بنابراین با توجه به این‌که بیش از ۹۸‌درصد آب کشور عراق، وابسته به رودخانه‌های دجله و فرات و به‌ طور کلی خارج از این کشور است، فراوانی طرح‌های توسعه در ترکیه در بالادست این حوضه و کم‌شدن منابع آب سطحی، وابستگی این کشور به آب‌های زیرزمینی را نیز افزایش می‌دهد. زمانی که موضوع دستگیری عبدالله اوجالان و حمایت سوریه از کردها به وجود آمد، ترکیه سوریه را تهدید کرد که در صورت ادامه حمایت از کردها، مانع از جریان آب فرات به سوریه خواهد شد.

به‌‌ طور کلی طی ۴۰‌سال اخیر به‌ واسطه سیاست‌های ترکیه سه‌‌چهارم آب ورودی به عراق کاسته شده است و بدیهی است که از این پس عراق برای تأمین آب مورد نیاز خود حتی به ایران نیز فشار وارد کند. علاوه بر سوریه، عراق نیز از اقدامات ترکیه نسبت به فرات تحت‌تأثیر قرارگرفته است. از‌ سال  ۱۹۹۲ که سد آتاتورک ساخته‌شده است، بسیاری از مزارع کشاورزی جنوب عراق خشک‌شده و به کانون‌های ریزگردی تبدیل‌شده است که ایران را نیز تحت‌تأثیر قرار داده و هر سال نیز بر گستره آن افزوده می‌شود؛ به‌طوری‌که منشأ ۷۵‌درصد از ریزگردهای عربی در ایران، عراق است.

حال اگر همه این تنش‌ها و کانون‌های بحران را در کنار یکدیگر قرار دهید و بعد به اختلافات همه این کشورها در خصوص مسائل سیاسی خاورمیانه نگاهی بیندازید، درخواهید یافت که حل بحران آب تا چه اندازه نیازمند دیپلماسی فعال همه کشورهای منطقه و رسیدن به درک مشترک است.