داروها چه تاثیری بر آب، خاک وهوا دارند؟

وقتی بیمار می‌شویم مراجعه به پزشک و خوردن دارو اولین راهی است که برای درمان می‌شناسیم اما فارغ از آنیم که داروهایی که حال ما را خوب می‌کنند، برای زمین، طبیعت و سایر موجودات زنده روی این کره خاکی چون زهری هستند که هیچ پادزهری نمی‌تواند آنها را از مرگ نجات دهد. 

آلودگی بخش‌های مختلف محیط از جمله آب، خاک و هوا به وسیله پسماندهای دارویی یکی از نگرانی‌های محیط زیست است. هر فرد اروپایی در سال بین ۵۰ تا ۱۵۰ گرم دارو مصرف می‌کند. داروهای دامپزشکی گرچه در مقادیر کمتری از داروهای انسانی مصرف می‌شود اما داروهایی که حیوانات خانگی مصرف می‌کنند یکی از بخش‌های در حال رشد بازار محصولات دارویی دامپزشکی هستند. در اکثر کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۳ تا ۸ درصد از کل داروهای فروخته شده مصرف نمی‌شود و نزدیک به ۵۰ درصد از آنها جمع‌آوری نمی‌شود.

مسئله اصلی این است که ما فاقد یک چشم‌انداز کلی از تبعات زیست محیطی تخلیه داروها در محیط زیست هستیم و در نظر گرفتن روشی برای کاهش پسماندهای دارویی برای سلامت انسان‌ها ضروری است. باقیمانده انواع مختلف محصولات دارویی نظیر هورمون‌ها، ضد سرطان، ضد افسردگی‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و ... در بخش‌های مختلف محیط‌‌زیست شناسایی شده است که این سوال را مطرح می‌کند که آیا بقایای این داروها مخاطره‌ای برای گیاهان، حیوانات یا انسان‌ها ندارد؟ این مطالعه میزان مقیاس اثرات زیست محیطی محصولات دارویی را مشخص می کند. 

چگونه محصولات دارویی وارد محیط زیست می شوند؟

بین ۳۰ تا ۹۰ درصد از دوز یک داروی خوراکی به عنوان ماده فعال در ادرار حیوانات و انسان‌ها دفع می‌شود و بخش قابل توجهی از آنها در توالت‌ها و فاضلاب‌ها دفع می‌شوند و پایان می‌یابند. البته مصرف نامناسب و بیش از حد داروها ممکن است منجر به انتشار بیش از حد گازهای گلخانه‌ای شود. در اتحادیه اروپا، سهمی برای تسهیلات ساخت محصولات دارویی به منظور کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای یا تاثیرات مخرب پسماند داروها در نظر گرفته‌اند. هنگامی که داروها در محیط زیست منتشر و تبدیل می‌شوند و بخش‌های مختلف محیط زیست از جمله سطح آب و خاک و هوا را آلوده می‌کنند. 

داروهایی که در چربی حل می‌شوند، توانایی جمع شدن در بافت‌های چربی حیوانات را نیز دارند و می‌توانند به زنجیره غذایی انسان هم وارد شوند. این محصولات می‌توانند توسط هورمون‌ها یا سوخت و ساز بدن موجودات زنده یا از طریق فرایندهای فیزیکی - شیمیایی خاک و آب را آلوده کنند. برخی از محصولات دارویی می‌تواند حتی پس از تصفیه فاضلاب پایدار بمانند و سلامت را تهدید کند. 

خطرات بقایای داروها بر اکوسیستم‌‌ها 

خطرات زیست محیطی طیف وسیعی از مواد دارویی می‌تواند ناچیز باشد چرا که آنها به مدت طولانی در محیط باقی نمی‌مانند و خیلی سمی نیستند. اما برخی از داروها، مخصوصا ضد عفونت‌های انگلی، ضد میکروبی، آنتی بیوتیک‌ها و استروژن که اثرات اکولوژیکی دارند، در موارد خاص خطرهای محیطی را ایجاد می‌کنند. به عنوان مثال، جمعیت کرکس‌ها در شبه قاره هند به علت مسمومیت با دیکلوفناک (یک داروی مسکن) کاهش یافته است. این دارو در لاشه‌های موجوداتی که کرکس‌ها از آنها تغذیه کرده بودند، وجود داشته است.

تاثیرات بالقوه بقایای داروها بر انسان

اثرات مخرب بقایای داروها بر روی انسان نسبت به تاثیرات مخربی که بقایای داروها بر محیط زیست می‌گذارند، کمتر قابل مشاهده است. تاثیر بقایای داروها در آب آشامیدنی یا در غذای انسان‌ها بسیار کم است و سبب نگرانی نمی‌شود اما اگر انسان به مدت طولانی در معرض این آلاینده‌ها باشد و از آب و غذایی که آلوده به بقایای داروها هستند، تغذیه کند ممکن است سلامتیش به خطر افتد. تا به امروز هیچ محدودیت قانونی برای داروهای انسانی که به طور بالقوه در محصولات دامی نظیر شیر و ماست و ... یافت می‌شوند، وجود ندارد، چرا که میزان تاثیرات آن بسیار ناچیز است، اگرچه که در حال حاضر تاثیر آن به خوبی مشخص نیست. به عنوان مثال، در اروپا تنها غلظت‌های بسیار پایین آنتی بیوتیک‌های دامپزشکی در محصولات لبنی یافت می‌شود. 

محدودیت‌های اتحادیه اروپا برای داروها

قبل از سال ۲۰۰۵ به دلیل اینکه محصولات دارویی شامل ارزیابی زیست محیطی (ERA) نبودند، اطلاعات زیادی از محدودیت‌های قانونی در محصولات دارویی در دست نیست و حتی ارزیابی زیست محیطی برای محصولات جدیدتر نیز ناقص است. تعدادی از چارچوب‌های قانونی برای مواد شیمیایی که به بازار عرضه شده و در حال حاضر استفاده می‌شود در اروپا وجود دارد که شامل ارزیابی برای پتانسیل پایداری، ذخیره‌سازی و میزان سمی بودن مواد می‌شود اما در مورد داروهای دامپزشکی و داروهای انسانی هیچ راهنمایی خاصی وجود ندارد. در حال حاضر هیچ مقرراتی در اتحادیه اروپا وجود ندارد که ارزیابی ریسک خاک آلوده و بقایای محصولات دارویی را از طریق حیوانات به مواد غذایی انسان‌ها از جمله ماهی منتقل می‌شود پوشش دهد. 

برای کاهش تاثیرات مخرب داروها در محیط زیست چه می‌تواند کرد؟

گام اصلی انجام اقدامات قانونی برای ایجاد شروط ساخت داروها و ضرورت بیشتر ارزیابی ریسک زیست محیطی است که می‌تواند به داروهای قدیمی را نیز در بر بگیرد. ابزار قانونی مناسب می‌تواند داروخانه‌های سبز را در جهان ایجاد کند. اما راه‌حل‌های عمده‌ای که به ابزار قانونی توجهی نداشته باشد بر میزان مصرف و مدیریت زباله تمرکز می‌کنند، راه‌حلی که از طریق شناخت بهتر سمی بودن محصولات دارویی و تشویق سازمان‌های نظارتی برای استخدام پرسنلی که محیط زیست را بشناسند، تاکید دارد. به طور موازی همچنین می‌توان بخش‌های آموزشی را برای پزشکان در نظر گرفت تا براساس نیازهای مصرف کننده و اندازه بسته‌بندی محصولات دارو تجویز کنند، همچنین داروسازان را به جمع‌آوری داروهای استفاده نشده تشویق کرد. از همه این‌ها گذشته تشکیل کمپین‌های اطلاعات عمومی می‌تواند تاثیر بالقوه‌ای بر مصرف داروها توسط بیماران بگذارد.

زهرا داستانی