زلزله در تهران؛ بیم ها و امیدها

به گزارش ایرنا،پائیز امسال را شاید بشود از «زلزله خیزترین» پائیزها نامید، مرکز لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران گزارش داده که یک هزار و ۴۰ زمین لرزه در مهرماه و بیش از یک هزار و ۸۵۰ مورد طی آبان ماه جاری در کشور رخ داده که بزرگی ۱۰ مورد از زلزله های مهر و ۴۸ مورد از زلزله های آبان بیش از ۴ ریشتر بوده است.

بزرگ ترین زلزله سال جاری با بزرگی ۷.۳ ریشتر ۲۱ آبان ماه در حوالی ازگله(سرپل ذهاب) استان کرمانشاه روی داد که تلفات جانی و خسارت های مالی بسیاری نیز برجای گذاشت.

آخرین ماه پائیز نیز تقریبا همه روزه با اخباری از زمین لرزه در کشور در مقیاس های متفاوت همراه بوده است.

این اخبار یک بار دیگر بحث زلزله قریب الوقوع در تهران را به میان کشیده که این امر موجب شکل گیری پرسش های مختلفی در محافل عمومی و خصوصی از جمله اینکه «آیا زلزله بزرگ در پایتخت روی می دهد» و «بروز زلزله قابل پیش بینی است» شده است.

مرکز لرزه نگاری کشوری با صدور اطلاعیه ای شایعات وقوع زمین لرزه در نقاط مختلف کشور را تکذیب کرد، اگر چه میزان آمادگی پایتخت در مقابل زلزله هنوز یکی از بحث های پرچالش است.

* تهران و پارک های بحران

مدیرکل مدیریت بحران استانداری تهران دراین خصوص به ایرنا گفت که تهران به دلیل کمک رسانی به زلزله زدگان کرمانشاه هنوز در حالت آماده باش به سر می برد.

حسین الماسی مفیدی، همچنین از احداث «پارک های بحران» در تمامی شهرهای استان تهران ظرف یک سال آینده خبر داد و افزود: این پارک ها بر اساس مصوبه شورای هماهنگی مدیریت بحران استان تهران و با هدف استفاده در مواقع اضطراری و بروز بحران احداث خواهند شد.

وی اظهار کرد: این پارک ها که قرار است زمین موردنیاز آنها بعد از هماهنگی اداره کل راه و شهرسازی و منابع طبیعی استان تهران در اختیار شهرداری ها قرار گیرد، چندمنظوره هستند.

به گفته وی، فضای سبز، مجموعه های(ست) ورزشی، سرویس های بهداشتی و حمام در این پارک ها احداث و استفاده از چادر و کانکس های تاشو نیز برای مواقع بحران برای استفاده در این اماکن ، پیش بینی شده است.

فرمانداران ۱۶ شهرستان استان نیز به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری تهران، مکلف شده اند مقاوم سازی بناها را در دستور کار قرار داده و بر روند احداث منازل جدید شهری و روستایی نظارت دقیق و مبتنی بر معیارهای فنی و کارشناسی داشته باشند.

* زمان وقوع زمین لرزه

درشرایطی که پیش بینی زمان و مکان وقوع زمین لرزه به یکی از مباحث موردتوجه اقشار مختلف مردم تبدیل شده، مدیرکل مدیریت بحران استانداری تهران تاکید می کند، زمین لرزه از جمله مخاطرات طبیعی است که تاکنون زمینه علمی برای پیش بینی زمان و مکان دقیق وقوع آن، فراهم نشده است.

به گفته الماسی مفیدی، برهمین اساس عقلانی است که به جای اندیشیدن و توجه به شایعات مربوط به تعیین زمان زلزله، تلاش خود را معطوف به برنامه ریزی برای حفظ آمادگی در مواجهه با وقوع این قبیل حوادث طبیعی کنیم.

وی افزود: ایجاد سوله و تامین ماشین آلاتی چون جرثقیل، لودر، گریدر و همچنین بیمارستان های صحرایی از جمله ملزوماتی است که در صورت وقوع حوادث طبیعی نقش مهمی در امدادرسانی و اسکان موثر آسیب دیدگان در کمترین زمان ممکن دارد.

الماسی مفیدی اظهار کرد: بر اساس مصوبه ستاد بحران استان تهران، در صورت وقوع زلزله احتمالی همه شهرهای استان تهران و استان های کشور تکلیف دارند امکانات خود را برای کمک به آسیب دیدگان بسیج کنند.

وی تصریح کرد: در صورت وقوع حادثه احتمالی، با توجه به وضعیت فعلی شهر تهران تنها کاری که می توان انجام داد، آمادگی سریع برای آواربرداری است، چراکه برای خانه های چندین طبقه در کوچه ها و معابر کم عرض، نمی توان کار خاصی را در لحظات اولیه وقوع حادثه انجام داد.

به گفته وی، ابته باید روند نظارت بر ساخت و سازها را با جدیت و دقت بیشتری دنبال کنیم به نحوی که مقاوم سازی ساختمان های بلندمرتبه نیز در اولویت قرار گیرد.

* گسل هایی به درازای تاریخ

۲۷ مارس ۱۸۳۰ میلادی (۱۲۰۸ شمسی) زلزله ای به بزرگی ۷.۱ ریشتر ‌منطقه دماوند - شمیرانات را لرزاند و شرق تهران را کاملا ویران کرد.

سایت مدیریت بحران استانداری تهران دراین خصوص نوشته که در این زلزله حدود ۷۰ روستا تخریب و تنها در دماوند بیش از۵۰۰ نفر کشته شدند. در تهران هم بسیاری از ساختمان ها فرو ریخت و حدود ۳۰ نفر جان خود را از دست دادند.

دراین گزارش، میزان خسارت های مالی این حادثه در تهران ۵۰۰ هزار تومان برآورد شده است.

براساس این گزارش، این زمین لرزه در باکو(کشور آذبایجان) نیز احساس شد و پس لرزه های شدیدی به دنبال داشت که در تهران هراس بسیاری را ایجاد کرد و باعث شد نه تنها بخش بزرگی از جمعیت تهران، بلکه حتی دربار سلطنتی نیز در چادر زندگی کنند.

* بافت فرسوده شهر با ۳ میلیون جمعیت

اکنون و ۱۸۷ سال بعد از آخرین زلزله مهیب تهران، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران معتقد است: اگر در تهران زلزله ای روی دهد، یک فاجعه تاریخی به بار خواهد آمد.

احمد صادقی افزود: این حرف مبنای علمی دارد زیرا ۵ گسل تهران که سابقه تاریخی در زلزله های بزرگ و توان تخریب بالایی دارند، اکنون فعال شده اند به طوری که در طول هفته لرزه هایی دارند که چون خفیف است، احساس نمی شود.

به گفته وی، معمولا میانگین دوره های ادواری زلزله های بزرگ ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال است.

صادقی، مهمترین نگرانی از وقوع زلزله در کلانشهر تهران را وجود بافت های فرسوده می داند که حدود ۳۰ درصد جمعیت شهر با ۳ میلیون نفر را در خود جای داده است.

وی تصریح کرد: پیش بینی شده در صورت وقوع زمین لرزه در تهران، یک پنجم کشته ها مربوط به بافت فرسوده باشد که رقم بسیار بالایی است، بنابراین اگر قرار باشد در شهر تهران کار اساسی برای آمادگی در برابر زلزله صورت گیرد باید در این بخش باشد.

صادقی افزود: در بافت فرسوده مراکز جعیتی مانند مدارس با عمر بیش از ۴۰ سال و بیمارستان هایی با عمر بیش از ۶۰ سال نیز وجود دارد به این معنی که در زمان حادثه از این بیمارستان ها نمی توان استفاده کرد، علاوه بر این مراکز دولتی که باید امدادرسانی در زمان حادثه را انجام دهند همچون هلال احمر و اورژانس نیز بعضا ساختمان هایی فرسوده دارند که در ارزیابی ها معلوم شده مقاوم نیستند.

درهمین ارتباط، «شریان های حیاتی شهر تهران اعم از شبکه گاز، آب و برق» نیز از دیگر مواردی هستند که رییس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، آنها را ناایمن می داند.

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران همچنین درباره ایمنی ساختمان های بلندمرتبه پایتخت نیز گفت که در صورت رعایت اصول «آیین نامه ۲۸۰۰» در ساخت و ساز و نظارت کافی سازمان نظام مهندسی، استفاده از کارگر ماهر و مصالح استاندارد، به طور طبیعی نباید نگرانی از بابت ساختمان های بلندمرتبه وجود داشته باشد اما مطالعات نشان می دهد که ۳۰ درصد ساختمان های نوساز به دلیل رعایت نکردن این اصول مقاوم نیستند و در ردیف بافت های فرسوده قرار دارند.

* در انتظار سامانه هشدار

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در ادامه از ساختار سازمان مدیریت بحران کشور نیز انتقاد کرد و گفت: این سازمان ضمانت اجرایی ندارد و نمی تواند به صورت قهری برخورد کند، از آن گذشته مدیریت بحران در تصمیم سازی ها حضور ندارد و عضو شوراها و کارگروه هایی چون کمیسیون ماده ۱۰۰ و ماده ۵ نیست و پروژه های بزرگ عمرانی ملزم نیستند پیوست مدیریت بحران را در طرح هایشان داشته باشند که این مساله را شاید بتوان از حلقه های مفقوده در طرح ها دانست.

وی تصریح کرد: متاسفانه موضوع مدیریت بحران از اولویت های مدیریتی در کشور نیست و دیدگاهی که نسبت به مدیریت بحران وجود دارد، مقابله ای است و ساختار و نقش آن در حوزه پیشگیری و آمادگی نیز بسیار کم است.

صادقی اما معتقد است در سال های اخیر برای کاهش آسیب های ناشی از زلزله در تهران، با استفاده از تجارب جهانی، کارهای بزرگی در تهران انجام شده و یا در حال انجام است.

وی افزود: راه اندازی سامانه هشدار سریع زلزله که می تواند این حادثه را در حدود ۱۰ ثانیه پیش از وقوع اطلاع دهد مطالعه شده که از این سیستم می توان برای قطع گاز، برق و آب و خروج مترو از مدار استفاده کرد.

صادقی خاطرنشان کرد: با استفاده از این سامانه می توان از طریق پیامک به شهروندان اطلاع رسانی کرد که پناهگیری ساده انجام دهند، این مساله از آن جهت حائز اهمیت است که بر اساس مطالعات با آموزش پناهگیری می توان یک درصد از تلفات زلزله را کاهش داد؛ که این آمار در تهران جمعیتی حدود ۱۰۰ هزار نفر را دربرمی گیرد که رقم بسیار بالایی است.

وی اضافه کرد: البته به دلیل نبود منابع مالی و اولویت نداشتن طرح هایی از این دست، سامانه هشدار زلزله نیمه کاره مانده و هنوز به بهره برداری نرسیده است.

تشکیل گروه های محلات و ارائه آموزش و تجهیزات به آنها و اجرای طرح «مدرسه آماده»، مرکز فرماندهی مدیریت بحران شهر تهران با حداقل ۱۵ سامانه برخط ، ساخت ۱۲۰ پایگاه مدیریت بحران در نواحی شهر تهران، ساخت و ذخیره حدود ۳۰۰ هزار قلم تجهیزات امدادی در ۲۲ پایگاه مدیریت بحران در مناطق نیز از دیگر اقداماتی است که به گفته این مقام مسئول در تهران اجرایی شده است.

وی افزود: نقشه گسل های تهران تدقیق و پارسال به تصویب شورای عالی شهرسازی رسیده که اکنون مبنای ساخت و ساز روی گسل ها است و قرار است مرکز مطالعات و تحقیقات وزارت راه و شهرسازی ضابطه ساخت و ساز روی گسل ها را هر چه سریعتر آماده و ابلاغ کند.

صادقی تاکید کرد: اما باید به این مساله توجه داشت که این اقدامات در سطح مدیریت شهری است و زلزله تهران در صورت وقوع آنقدر وسیع خواهد بود که خارج از توان مدیریت شهری است و مدیریت ملی باید برای آن برنامه ارائه دهد.

*مانورهای رنگی ممنوع

عضو هیات علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران نیز در همین رابطه گفت: پیگیری واقعیت یا عدم واقعیت احتمال وقوع زلزله در شهر تهران، یک انحراف جدی از اصل مسئله است؛ حقیقت این است که زمین لرزه قابل پیش بینی نیست، هرچند که آمار و ارقام و مرور سوابق و بازه های زمانی وقوع این گونه حوادث، تخمین های مختلفی را در این خصوص به دست می دهد اما در هر لحظه با احتمال وقوع زمین لرزه در یکی از شهرهای کشور مواجه هستیم.

به گفته پارسا ارباب، اگر واقع بین باشیم باید احتمال وقوع زلزله را بسیار جدی بگیریم و حقیقتا برای آن آماده شویم، نه اینکه یک ماه در سایه وقوع حوادث مشابه، کمی به تکاپو بیفتیم و دوباره به خواب عمیق فراموشی فرو رویم.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه تهران آمادگی لازم برای مواجهه با زمین لرزه را ندارد، تصریح کرد: آمادگی در برابر زلزله را نباید با مانور و شبیه سازی های رنگی خبری و تبلیغاتی اشتباه گرفت و خود را فریب داد.

وی تاکید کرد: واقعیت این است که نه تنها پایتخت بلکه بسیاری از شهرهای کوچکتر به هیچ عنوان از آمادگی اولیه برای مواجهه با بحران ها و حوادث طبیعی مانند زلزله، سیل، توفان و آتش سوزی برخوردار نیستند، به طوری که وقوع حوادث مشابه در سایر شهرها یا وقایعی با مقیاس کوچکتر در شهر تهران خود گویای همین واقعیت تلخ است.

وی اضافه کرد: هنوز در کشور در ارتباط با اسکان موقت از نقطه نظر نوع برنامه ریزی، مدیریت و ابعاد و الگوهای فنی، مهندسی و ساختمانی، هیچ طرح و برنامه مدون و مورد اجماع و وفاقی وجود ندارد.

به گفته این استاد دانشگاه، تهران به عنوان پایتخت و مرکز راهبرد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و جمعیتی، به یک آمادگی اولیه در سطح یک شهر نسبتا بزرگ معمولی نیز مجهز نیست و با وجود وسعت و گوناگونی مراکز و توسعه های شکل گرفته، به هیچ عنوان با شهرهایی که تاکنون تجربه وقوع زمین لرزه در آن ها را داشته ایم، قابل مقایسه نیست و به همین دلیل احتمال وقوع زمین لرزه های با قدرت بیشتر، نسبت به تجارب دهه های اخیر، این گستردگی و پیچیدگی را به یک چالش و تهدید جدی و اساسی تبدیل می کند.

ارباب با بیان اینکه آسیب پذیری تهران از زوایای مختلفی قابل بررسی است، اظهار کرد: مطالعات نشان می دهد از یک سو زیرساخت ها، تجهیزات و تاسیسات کلیدی و حیاتی شهر که اهمیت به سزایی به ویژه در دقایق و ساعات اولیه وقوع بحران از نظر ارائه خدمات، دارند مطرح هستند و از سوی دیگر بافت ها و مراکز سکونت و فعالیت که در لحظه وقوع بحران، جمعیت شهر را در خود جای داده اند، بر همین اساس کم و کیف این مراکز جمعیتی بر نوع و میزان آسیب پذیری شهر تهران اثرگذار خواهد بود.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران، با اشاره به زمین لرزه های بزرگ کشور گفت: زلزله های بوئین زهرا، طبس، رودبار و منجیل، قائن، بم، زرند، اهر و ورزقان و کرمانشاه نشان داده که به طور متوسط در بازه های کمتر از ۱۰ سال، حداقل یک زلزله با بزرگی بیش از ۶ ریشتر، با آسیب و تلفات جدی در کشور همراه بوده است.

وی با تاکید بر اینکه مکان بعدی وقوع زلزله مشخص نیست، تصریح کرد: اما مهم این است که چقدر از تجربه های تلخ گذشته به عنوان یک فرصت برای آمادگی بیشتر استفاده کرده ایم.

ارباب تاکید کرد: مهمترین مسئله، اتخاذ یک سیاست روشن، یکپارچه و فراگیر است که در سایه آن، یک اهتمام همگانی نه بخشی، هماهنگ نه متعدد و همیشگی نه مقطعی، شکل گرفته و مورد پیگیری دائمی قرار گیرد.

وی ادامه داد: اطلاع رسانی و آموزش در این زمینه بسیار حائز اهمیت است، این باور باید نهادینه شود که وقوع زلزله از هر زمان دیگری به ما نزدیک تر است و اگر اقدامی صورت نگیرد، تجربه های تلخ گذشته قطعا تکرار خواهد شد.

وی تصریح کرد: در صورت رسیدن به این باور است که تعهد لازم در بحث پیشگیری و آمادگی شکل خواهد گرفت و مادامی که این باور و تعهد عمومی وجود نداشته باشد، تمامی برنامه ها و سرمایه گذاری ها، فاقد کارآمدی لازم هستند.

ارباب اضافه کرد: گام بعدی در سایه این باور و تعهد، شناسایی مسائل و سپس تعریف اولویت های شهر تهران با نگاه به جمیع امکانات و محدودیت های بالفعل و بالقوه است، این چنین می توان به تدوین یک چشم انداز مشخص برای تمامی ارکان مجموعه چرخه مدیریت بحران در کلانشهر تهران، شامل پیشگیری، کاهش، آمادگی، واکنش و نهایتا جبران، امیدوار بود که به واسطه راهبردهای عینی و مقتضی به جد و گام به گام در قالب یک فرآیند تدریجی اما دائمی مورد پیگیری قرار گیرد.

وی افزود: البته نتیجه اقدامات پیشگیرانه شاید بیش از ۱۰ سال دیگر مشخص شود، مثلا در شهرهای ژاپن، زلزله به یکی از بدیهی ترین وقایع ماهانه و سالانه ساکنان تبدیل شده و تجربه این شرایط در عمل، برای ایشان تقریبا امری عادی شده است اما باید در نظر داشت توکیو یک شبه به امن ترین شهر جهان در رتبه بندی بین المللی تبدیل نشده است.

در روزهای اخیر مناطقی در کشور از جمله کرمان، البرز، قزوین، اردبیل، کرمانشاه، خوزستان، خراسان رضوی، یزد و اصفهان لرزیده اند. آیا نگرانی وقوع زمین لرزه از پایتخت ۱۰ میلیونی رخت برمی بندد