علیرضا هاشمی در گفت و گو با ایسنا، در سال‌های اخیر کرکسها را در دنیا بسیار مورد توجه دانست و اظهار کرد: اولین علت این توجه این است که از کرکسها به‌طور کلی به‌عنوان شاخص‌های زیستی در دنیا استفاده می‌شود تا بتوانیم تغییرات پیرامون خود را به‌خوبی درک کنیم. ما در لحظه نمی‌توانیم همه‌چیز را پایش کنیم. بدین جهت به شاخص‌هایی نیازمند هستیم که بعضا این شاخص‌ها موجوداتی مانند کرکسها هستند. نابودی و تهدید این موجودات نشان می‌دهد وضعیت طبیعت خوب نیست.
مدیر گروه انجمن پرنده شناسی طرلان افزود: کرکسها موجوداتی در بالای هرم‌های غذایی هستند. بدین ترتیب که موجودات طبق روند چرخه و هرم تغذیه می‌کنند. در بالای این هرم گونه‌هایی هستند که مستقیم یا غیر مستقیم از طبقات زیر دست تغذیه می‌کنند و هرگونه تغییر در لایه‌های زیرین سبب تغییرات عمیق در موجودات بالای هرم از جمله کرکسها خواهد بود. لذا این گونه‌ها شاخص‌های بسیار خوبی می‌توانند باشند. اگر کرکسها وضعیت خوبی ندارند، بدین معنا است که بشر نیز به‌زودی با این موج ناامنی و ناراحتی همراه می‌شود.
چه تعداد کرکس در جهان داریم؟
هاشمی درباره جمعیت کرکسها در جهان گفت: به‌طور میانگین بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد از جمعیت کرکس‌های جهان از بین رفته‌اند. حتی در سال‌های اخیر جمعیت برخی گونه های کرکس‌در دنیا حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد کاهش یافته و در برخی موارد شدت کاهش جمعیتشان بسیار زیاد بوده است به‌طوری که برخی کرکسها در هند طی دو دهه ۹۰ درصد کاهش جمعیت داشته‌اند که نشاندهنده این است که خطری جدی درحال تهدید جمعیت این گروه از پرندگان است. این خطر آنقدر زیاد است که حتی درجایی مانند آفریقا نیز ۷۰ درصد برخی کرکسها جمعیتشان کاهش پیدا کرده است.
وی تاکید کرد: وقتی مشکلی با این درجه تاثیر وجود دارد باید فکری به حال آن کنیم چراکه در آینده مشکلات عدیده گریبان‌گیر ما و دیگر جانداران خواهد شد.
کرکس پشت سفید اگر کرکسها از بین روند چه می‌شود؟
هاشمی به اهمیت حضور کرکسها در طبیعت اشاره کرد و گفت: موجوداتی از جمله کرکس گویی رفتگران طبیعت هستند چراکه طبیعت را از آلودگی‌ها پاک می‌کنند و نقش تمیزکننده‌ای را دارد و در عین حال در شرایط طبیعی خود آسیب نمی‌بیند. به عنوان نمونه اگر موجودی از سگ‌سانان یا پستانداران هاری گرفته باشد، این هاری را به دیگر موجودات حتی انسان انتقال می‌دهد و باعث شیوع این بیماری می‌شود حتی تغذیه از لاشه‌های آلوده نیز می‌تواند سبب انتقال بیماری شود اما کرکسها این حالت را ندارند چراکه دستگاه گوارش آن‌ها نسبت به خوردن لاشه‌ای آلوده به این بیماری‌ها تا حد زیادی مقاوم است. اگر کرکس از لاشه مبتلا به هاری تغذیه کند نه تنها خود آسیب نمی‌بیند بلکه باعث حذف هاری از طبیعت می‌شود. در مورد بسیاری دیگر از بیماری‌ها نیز کرکسها می‌توانند چنین نقشی را ایفا کنند.
این عضو کارگروه تخصصی حفاظت از کرکسها در IUCN درباره نقش پاکسازی کرکسها افزود: آن‌ها از لاشه‌ها تغدیه می‌کنند و شکارگر نیستند. حیوانات معمولا در طبیعت براثر سانحه، کشته شدن توسط موجود دیگر یا در بسیاری از مواقع به علت بیماری از بین می‌روند. بدین جهت کرکسها با تغذیه از لاشه‌ها نقش پاکسازی طبیعت را ایفا می‌کنند.
این پرنده شناس درباره وضعیت کرکسها در ایران گفت: در دنیا درباره کارکرد و تهدیدات کرکسها بسیار مطالعه شده است اما متاسفانه در ایران چندان کاری انجام نشده است و ما فقط می‌دانیم که وضعیت‌شان مناسب نیست.
ایران و کرکس‌هایش
هاشمی به علل وضعیت نامناسب کرکسها در ایران پرداخت و توضیح داد: کرکسها در ایران بیشتر در سایت‌های زباله مشاهده می‌شوند این در حالیست که امحای زباله، دفن و مدیریت پسماند در ایران وضعیت مناسبی ندارد. بدین جهت در درجه اول کرکسها به‌طور دائم در مکان‌های خطرناک از مواد غذایی نامناسب استفاده می‌کنند. بدن آن‌ها با تغذیه از فلزات سنگین و سموم موجود در زباله‌ها آسیب می‌بیند و این مورد از تهدیدات اصلی جمعیتشان است. کرکسها به نسبت سایر موجودات در برابر این نوع تهدیدات مقاومت کمتری دارند و حتی در برابر اثرات برخی داروها بسیار بسیار آسیب پذیر هستند.
وی درباره علت تغذیه کرکسها از سایت‌های زباله و پسماند گفت: جمعیت حیات وحش ما به‌شدت کاهش پیدا کرده است، در نتیجه لاشه‌های موجود در طبیعت بسیار کم شده است و چاره‌ای جز تغذیه از زباله و پسماندهای موجود ندارند چراکه غذای اصلی آن‌ها کم شده و طعمه‌ای برای تغذیه ندارند. از طرف دیگر تعداد زیاد سگ‌های بلاصاحب به معضلی برای کرکسها تبدیل شده است. سگ‌ها لاشه‌های روی سطح زمین را می‌خورند و کرکسها نیز جرأت نزدیک شدن به سگ‌ها را ندارند چراکه برعکس سگ‌ها پرخاشگر نیستند. به عبارتی رقبای غذایی برای آن‌ها باعث شده که کاهش مواد غذایی بیش از پیش جمعیت کرکسها را تهدید کند. از طرفی در دسترس بودن غذا برای سگ‌های بدون صاحب خود باعث افزایش جمعیت انها و تهدید بیشتر کرکسها خواهد بود و این چرخه به‌صورت تصاعدی تهدید را برای کرکسها تشدید می‌کند.
این کارشناس ارشد تنوع زیستی به حضور انسان به عنوان عاملی برای تهدید جمعیت کرکسها اشاره کرد و افزود: ازبین رفتن زیستگاه‌ها و مزاحمت‌های انسانی در طبیعت بکر تهدید دیگری برای کرکسها است. کرکسها به حضور انسان در اطراف خود واکنش خوبی نشان نمی‌دهند و ترجیح می‌دهند در محیطی باشند که انسان نباشد. رفت و آمدها، سر و صداها و هرچه به عنوان مزاحمت انسانی شناخته می‌شود برای کاهش جمعیت کرکسها مزید بر علت شده است. از مهمترین مواردی که می‌توان به نقش انسان اشاره کرد خطوط انتقال نیرو و برخورد پرندگان با سیم‌ها و یا برق گرفتگی است.
هاشمی خاطرنشان کرد: ما در ایران آنچنان که باید در مورد کرکسها اطلاع نداریم و تنها می‌دانیم در معرض تهدیدات بسیاری هستند.
وجود چهار گونه‌کرکس در ایران از ۲۳ گونه جهان
وی ضمن اشاره به اینکه ۲۳ گونه کرکس در دنیا وجود دارد، به گونه‌های موجود در ایران اشاره کرد و گفت: گونه‌های اصلی و رایج کرکس در ایران چهار گونه کرکس معمولی، سیاه، کوچک(مصری) و هما است.
کرکس سیاه 
کرکس معمولی این کارشناس پرندگان افزود: کرکس پشت سفید و دال هیمالیایی دو گونه کمیاب کرکس در ایران هستند که دال پشت سفید بیش از نیم قرن است که دیده نشده اما سه یا چهار فرد دال هیمالیایی طی چند دهه گذشته در کشور رویت شده است.
دال هیمالیایی هاشمی تفاوتی بین نام کرکس و دال ندانست و گفت که از هر دو آن‌ها می‌توان استفاده کرد اما نام دال برگرفته از زبان کهن ایرانیان است و قدمت بسیار بالایی دارد. نام کرکس نیز برگرفته از نام لاتین لاشه است و اشاره به تغذیه آن‌ها دارد که هردوی این نام‌ها برای این پرندگان به کار می‌روند.
این پرنده شناس درباره تعداد گونه‌های کرکس در ایران اظهارکرد: اطلاعات مشخصی از تعداد جمعیت این گونه‌ها نداریم اما پرشمارترین گونه کرکس در ایران، کرکس کوچک یا مصری Egyptian vulture است که متاسفانه بیش از ۷۰ درصد جمعیت این گونه نیز در دنیا طی دهه‌های گذشته کم شده است اما در ایران گونه پرشماری به حساب می آید که در خور توجه و حفاظت بیشتر است.
ویژگی‌های کرکس و زیستگاهش
هاشمی به بلندپروازی کرکسها اشاره کرد و گفت: کرکسها به‌ویژه آن‌ها که بزرگ‌جثه هستند، مسافت‌های طولانی پرواز می‌کنند، به طوری‌که شاید هزاران کیلومتر مهاجرت کنند یا حتی قلمرویی بیش از ۱۰۰ کیلومتر داشته باشند. برخی کرکسها از جمله «هما» که بومی است، علی‌رغم توانایی تغذیه در مناطق دشتی و کوهپایه‌ای برای زادآوری معمولا به صخره‌ها و دیواره‌های بسیار بلند می‌رود. به همین علت هما در رشته کوه‌های البرز و زاگرس بسیار مشاهده می‌شود و سایه این پرنده افسانه‌ای - هما - گاهی بر سر ما نیز می‌افتد و از فراز تهران نیز عبور می‌کند.
وی همچنین درباره زادآوری دال سیاه، معمولی و کرکس کوچک اظهارکرد: این سه گونه نیز معمولا مناطقی با ارتفاع بلند مانند صخره‌ها و کوه‌ها را برای زادآوری ترجیح می‌دهند اما کرکس کوچک با داشتن جثه کوچک حساسیت کمتری به ارتفاع دارد یعنی هم در ارتفاع زیاد و هم در ارتفاعات به نسبت کمتر زادآوری می‌کند.
این عضو کارگروه تخصصی حفاظت از کرکس در IUCN درباره بزرگترین فایده کرکس تاکید کرد: قابلیت هضم‌کننده ضایعات طبیعی از مهمترین فواید آن‌ها است.
پروژه حمایت از پرشمارترین گونه کرکس در ایران
هاشمی ضمن اشاره به پروژه‌ای درباره کرکس کوچک در جزیره قشم افزود: موسسه طرلان، در قشم پروژه‌ای درباره کرکس‌های کوچک با کمک دفتر کمک‌های کوچک محیط زیستی سازمان ملل متحد در ایران و حمایتهای بخش مدیریت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم اجرا می‌کند که اطلاعات پروژه حفاظت مشارکتی از کرکس کوچک در جزیره قشم در سایت vultures.ir قابل مشاهده است. به اندازه کل کشور تنها در جزیره قشم کرکس کوچک داریم که می‌تواند به فرصتی برای بهره برداری بیشتر بومیان و حفاظت بهتر بدل شود.
کرکس مصری یا کوچک کرکس، پرنده‌ای افسانه‌ای
هاشمی به حضور کرکسها در تاریخ ایران اشاره کرد و گفت: دال ها از دیرباز در تاریخ و اساطیر ایران حضور داشته‌اند. هما که پرنده افسانه‌ای ماست در بسیاری از متون و اشعار قدیمی ما وجود دارد. درجهان، کرکس کوچک نیز در نقاشی‌ها، دیواره‌ها و دست نوشته‌های عصر باستان مانند مصریان باستان دیده شده و حضور آن کاملا مشهود است.
هما وی همچنین به کاربرد واژه کرکس در زمان پهلوی اشاره کرد و گفت: در زبان پهلوی به کرکس «دالمن» گفته می‌شد. جالب است که امروزه در قشم این کلمه اساطیری برای این پرنده حفظ شده و او را با اندکی تغییر آوایی « دالِمن» می‌نامند.
هاشمی به کاربرد «هما» در اشعار و افسانه‌های ایرانی اشاره کرد و گفت: هما در جای جای اشعار و افسانه های کهن ایرانیان تا امروز وجود دارد و سمبل خوشبختی، فرزانگی، رستگاری و شاهی است.
- 12
- 1
