ریشه ماجراجویی‌های درمانی / از دوران مصر باستان تا دنیای مقدس چین

محمد علی فیاضی ـ کارشناس گردشگری ـ در یادداشتی با عنوان «جاذبه‌های گردشگری سلامت در کشورهای جهان» که در اختیار ایسنا قرار داده به ریشه‌های این نوع گردشگری در مناطق مختلف جهان درحالی پرداخت که سهم حال حاضرِ جهان از درآمد گردشگری سلامت با نزدیک به ۱۰ میلیون تن جمعیت درحال جابه‌جایی به بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار رسیده، اما با این حال در تازه‌ترین گزارش، رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ناموفق بودن ایران در گردشگری سلامت اذعان کرده است.

در این یادداشت که بیشتر به سرمنشأ سفرهای درمانی در یک طبقه‌بندی جغرافیایی پرداخته شده، آمده است؛ «پزشکی در کشورهای عربی اساسا متاثر از یونانیان و رومیان بوده، با این حال در قرون وسطای اروپا، پیشرفت‌های پزشکی در این مناطق به مراتب برتر بود و حتی امروزه، خاورمیانه یکی از مناطق عمده رشد گردشگری پزشکی است.

مصری‌ها بویژه روی بیماری‌های چشم متمرکز شده بودند و تصور می‌شود که خط چشم سرمه در ابتدا برای ضد عفونی کردن چشم و بعد به عنوان لوازم آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شد.

درمان زیبایی روح و جسم از ۳۴۰۰ سال قبل

با این حال، استفاده از لوازم آرایشی و زیبایی در مصر باستان، از جمله روغن پوست، کرم صورت، حنا و رنگ مو و عطر به ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد بر می‌گردد. آفتاب سوختگی و درمان عرق سوز در سراسر منطقه رایج بوده، چون خورشید صحرا بسیار سوزان بود (قابل توجه گردشگرانی که قصد بازدید از این مناطق را دارند).

مصری‌ها و بابلی‌ها از حمام کردن برای درمان روح و درمان بدن استفاده می‌کردند. در حالی که حمام کردن در اروپا بر خواص سلامت بخش پزشکی و جسمی متمرکز شده است، مصریان بر این باور بودند که آن‌ها باید برای رسیدن به درجات بالاتر معنویت باید تمیز و زیبا باشند. پاک کردن پوست شامل لایه‌برداری و ماساژ پوست در یک حمام آب گرم با استفاده از ماست و عسل انجام می‌شده است.

گفته می‌شد که ملکه کلئوپاترا ( ۶۹-۳۰ قبل از میلاد) حفظ طراوت و نرمی پوست خود شیر در وان، می‌ریخت و از آن استفاده می‌کرد، از این رو درمان «حمام کلئوپاترا» در آبگرم‌های مدرن رایج است. مصریان از حمام گرمایی استفاده می‌کردند، در حالی که حمام عربستان و یا حمام بخار ترکیه نقش اساسی در فرهنگ عثمانی داشته (حدود ۶۰۰ سال پس از میلاد) و مرکزی برای برپایی تشریفات و مراسم بود. محله‌های جداگانه‌ای برای زنان و مردان وجود داشته و همچنین از ماساژ دادن نیز استفاده می‌شده است.

پزشکی عربی به استفاده از ایده اخلاط چهارگانه بقراط (صفرای زرد، صفرای سیاه، خلط و خون) و کیفیت متناظر آن‌ها (خلق بد، افسرده، بلغمی مزاج، و خونی) و طبیعت آن‌ها (گرم، خشک، مرطوب، و سرد) تمایل دارد. برای رسیدن به سلامت مطلوب این عناصر باید در هماهنگی و تعادل باشند. تأثیر نجوم و همچنین اراده خداوند نیز بسیار مهم در نظر گرفته می‌شود. رژیم غذایی و حمام کردن و همچنین داروهای گیاهی و طبیعی مانند سنا (دارچین)، میخک، جوز، قهوه و صندل برای تعادل بدن و ذهن مهم است. گل سرخ و روغن آن به عنوان مهم‌ترین گُل برای طیف وسیعی از مشکلات سلامتی به کار گرفته می‌شد. درمان‌های دیگری نیز برای کمک به تعادل انرژی در درون بدن استفاده می‌شد. این خدمات عبارتند از ‌هاله بینی، رنگ درمانی و نظایر آن. استفاده از طلا نیز رایج بود، زیرا اعتقاد بر این بوده که طلا برای کاهش تنش، احساس حقارت و خشم و نیز تشویق برای تحقق پتانسیل ذاتی فرد مفید است.

طب کل‌نگر در گذشته به طور عمده در ایران و ترکیه رواج داشته، اما امروزه نیز در خاورمیانه، هند، پاکستان، بنگلادش، افغانستان و مالزی به رسمیت شناخته شده است. این سیستم ترکیبی از عناصری چون طب قدیم مصری و یونانی، سنت‌های چینی و هندی و حکمت شفا در ایران و خاورمیانه است.

در طب کل‌نگر بر این نکته تاکید می‌شود که درمان باید کل‌نگر بوده و باید به فرد به صورت کلی نگاه کرده و با در نظر گرفتن تعادل عناصر و با استفاده از داروهای گیاهی به درمان بدن پرداخت.

«طب» قدیم برای شیوه زندگی و رژیم غذایی اهمیت زیادی قائل است. تمرکز «طب» قدیم روی مسائلی چون تنفس، احساسات (مشاوره و یا روان‌درمانی نیز ارزشمند تلقی می‌شود)، الگوی خواب، الگوهای تغذیه، زندگی کاری شخص، توانایی شخص برای استراحت و در نهایت وضعیت روحی او تمرکز دارد. اصول کلیدی طب قدیم بر این موارد استوار است:

۱) برخواستن از خواب قبل از طلوع آفتاب و قبل از ساعت ۷ صبح

۲) خوردن یک صبحانه خوب و ناهار به‌اندازه معقول و یک شام کوچک حداقل ۲ ساعت قبل از خواب.

۳) انجام ورزش به طور منظم برای حفظ سلامت بدن و ذهن

۴) داشتن مقدار کافی استراحت

۵) داشتن یک خواب نیمروز در بعد از ظهر به مدت ۳۰ دقیقه. اگر خسته هستید یک روز را مرخصی بگیرید. یک حمام آب داغ با روغن‌های ضروری داشته باشید.

۶) معنویت را به زندگی خود وارد کنید. به عنوان مثال نماز، مراقبه و یا داشتن تفکر ساده از زیبایی در جهان.

۷) دیرتر از ساعت ۱۱ شب به رختخواب نروید.

۸) پرورش خواب خوب. سعی کنید مدیتیشن یا ماساژ ملایم قبل از خواب داشته باشید.

دنیای مقدس چین، هند و ژاپن

سنت‌های سلامتی آسیا رویکرد کل نگری نسبت به درمان بدن، ذهن و روح و روان انسان به عنوان یک مجموعه واحد داشته است. روش درمان طبیعی آسیا ریشه در سنت و معنویت دارد و به همین دلیل معمولا براساس سرمایه‌های طبیعی است. در ژاپن از حمام‌های سنتی استفاده می‌شده است که اخیرا به طور چشمگیری مورد استقبال گردشگران قرار گرفته‌اند.

«آن‌سن‌ها» یا همان حمام‌های سنتی چشمه‌های آب گرم ژاپنی است. با توجه به این که ژاپن کشوری است که آتشفشان‌های فعال دارد، در این کشور هزاران «آن‌سن» وجود دارد که به طور سنتی تصور می‌شده که موجودات روحانی در آنها زندگی می‌کنند که دارای دانش روحانی بوده و می‌توانند راهنمایی کنند. موسسه حمام درمانی دانشگاه کیوشو در سال ۱۹۳۱ در همین راستا تاسیس شد و تا سال ۱۹۵۵ بیش از ۹۰ نوع تجهیزات پزشکی در محل چشمه‌های معدنی ژاپن وجود داشت، مانند چشمه‌های معدنی اروپا یا حمام‌های عربی، «آن‌سن‌ها» در واقع نوعی از فضاهای اجتماعی و سایت‌های تصفیه و مراسم آیینی هستند. درمان‌هایی چون ماساژ شیاتسو یا ریکی نیز از ژاپن نشأت گرفته و اکنون در چشمه‌های معدنی غربی استفاده می‌شوند.

معنویت یکی از مهم‌ترین و ذاتی‌ترین باورهای آسیایی است و این بویژه در مورد هند بسیار رایج است. در برخی از موارد ارتباط نزدیکی بین دین و زیارت وجود دارد، به عنوان مثال «کومبا ملا» که شهرت جهانی دارد و در هند برگزار می‌شود.

جشنواره‌های مقدس در هند «ملاس» نامیده شده و بخش مهمی از سنت زیارت هندو است. بزرگترین آنها «کومبا ملا» است که یک جشنواره کنار رودخانه بوده و هر ۱۲ سال چهار بار در مکان‌های مختلفی چون الله آباد در محل تلاقی رودخانه گنگ و یومنا برگزار ‌می‌شود. تصور ‌می‌شود که حمام کردن در این آب‌های مقدس بدن، ذهن و روح و روان را پاک کرده و گفته می‌شود که زائران را از تمام گناهان پاک خواهد کرد.

در تئوری جشنواره کومبا ملا قرار است هر ۳ سال به صورت چرخشی در چهار شهر برگزار شود، اما بستگی به عوامل نجومی دارد. این جشنواره ‌می‌تواند بیش از ۵ میلیون زائر را جذب کند. گفته ‌می‌شود که «کومبا ملا» نه تنها یکی از بزرگترین گردهمایی مذهبی در جهان، بلکه احتمالا یکی از قدیمی‌ترین آنها نیز است. با اینکه تحقیقات تاریخی درباره این جشنواره قطعی نیست، گمان ‌می‌رود که ریشه‌های آن به قرن ۹ و زمانی برمی‌گردد که فیلسوفی به نام «سانکاراچاریا» سازمان «کومبا ملا» را در پرایاگا (الله آباد) بنا نهاد تا حکمای گوشه و کنار هند بتوانند در یک محل مرکزی یکدیگر را ملاقات کنند. یکی از دلایل این دیدار ایجاد یک محیط برای درک متقابل میان فرقه‌های مذهبی مختلف بوده است. دلیل دیگر ایجاد فرصتی بود برای تعامل افراد معمولی با مردان مقدس که معمولا منزوی هستند.

در فرخنده ترین ساعت و در فرخنده‌ترین روزِ این جشنواره، هزاران نفر از مردان مقدس از فرقه‌های مختلف در رودخانه استحمام می‌کنند. پس از مراسم استحمام حکما میلیون‌ها نفر برای ورود به رودخانه می‌شتابند. زیرا برای یک هندوی مؤمن استحمام در سایت‌های «کومبا ملا» در این زمان فرخنده از اهمیت معنوی زیادی برخوردار است. متاسفانه، این شور مذهبی اغلب منجر به له شدن صدها نفر از زائران و مرگ آنان به هنگام ورود به سواحل‌ رودخانه می‌شود. علاوه بر این، بسیاری از هندوها سایت «کومبا ملا» را به عنوان بهترین مکان برای مرگ و مراسم خودکشی می‌دانند، هر چند تبلیغاتی روشنگرانه بسیاری برای کمرنگ کردن این سنت از سوی دولت انجام می‌شود، اما این رسم هنوز هم مورد استقبال بوده و انجام می‌شود.

طب سنتی چینی نیز پایه و اساس بسیاری از درمان‌های آسیایی است، اگرچه روش‌های درمانی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. اساسا پزشکی سنتی براساس پرستش نیاکان و سحر و جادو بوده است، اما این اصول در طول اعصار، فلسفی‌تر و علمی‌تر و شده‌اند. شیوه‌های چینی براساس تمرکز فرد و ارائه یک ترکیب منحصر به فرد از روش‌های درمانی بر اساس «سه گنجینه» زیر استوار است:

۱) انرژی و یا نیروی زندگی، که «کی یا چی» نامیده می‌شود

۲) «جینگ» که جوهری است که سرزندگی و طول عمر از آن نشأت می‌گیرد

۳) ذهن یا روح که مسؤول آگاهی و توانایی ذهنی است.

در طب چینی تعادل میان «یین» (مردانه، گرم، پویا) و «یانگ» (زنانه، سرد، ایستا) محور اصلی است. فلسفه «یین» و «یانگ» بعدا به تئوری ۵ عنصر خاک، آتش، فلز، آب و چوب که در آن هر یک از نیروها، نیروهای دیگر را تغذیه و پشتیبانی ‌می‌کند تبدیل شد.

طب چینی مانند آیورودای هند، به یک رویکرد جامع و پیشگیرانه برای سلامتی شامل رژیم غذایی، جنبش، معنویت و سلامت روانی گرایش دارد. در این میان درمان‌هایی همچون طب گیاهی، طب سوزنی و همچنین ماساژ که بر کانال‌های انرژی یا خطوط انرژی بدن تمرکز ‌می‌کنند، ارائه می‌شود.

تایلند به علت ماساژ تایلندی‌اش، در تمام مراکز سلامتی سراسر جهان مشهور است. برای این کار لباس شخصی به فرد داده می‌شود. این ماساژ شامل یک سیستم کشش، شل کردن مفاصل و کاهش تنش عضلانی همراه با حرکات یوگا است. این روش حدود ۲۵۰۰ سال قدمت دارد. ماساژ دارای بعد معنوی و بعد فیزیکی بوده و معمول است که ماساژور قبل از شروع به کار، دعای کوتاهی برای بهبود سلامت بیمار می‌خواند.

نسخه آفریقایی برای درد

آفریقا دارای طیف گسترده‌ای از گیاهان بومی و دارویی است که در طول قرن‌ها برای بهداشت و درمان استفاده شده‌اند. قبایل مختلف آفریقا به طور سنتی برای انواع درمان‌ها، با استفاده از شن و ماسه بیابان، گل و یا خاک رس از زمین، نمک از اقیانوس‌ها و گیاه و سبزی از جنگل به طبیعت تکیه داشته‌اند. مردم قبایل ماسایی در کنیا و تانزانیا پس از حمل بارهای سنگین و یا شکار در تمام طول روز پشت و شانه‌های یکدیگر را ماساژ می‌دادند.

جنگجویان زولو شیوه‌های متفاوتی برای آماده سازی خود برای مبارزه با استفاده از تکنیک‌های فیزیکی، روانی و معنوی داشتند. بوشمن‌های باستان در کشورهایی مانند بوتسوانا از ترکیبی از ضربه‌زنی و رقص صوفیانه برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌کردند، به خصوص در جنوب آفریقا که در آن خطوط راه آهن برای حمایت از برنامه یافتن طلا گسترده شده بود.

سفرهای دریایی به دلیل هوای سالم دریا و آب و هوای گرم به عنوان یک تجربه سلامتی در نظر گرفته ‌می‌شدند. در اطراف دماغه و اقامتگاه‌های تفریحی معروف و هتل‌ها و تفریح‌گاه‌هایی که در کوه‌ها و مناطق خشک منطقه ساخته شده بودند، گوگرد و چشمه‌های آب گرم نیز کشف شده است. حتی تصور ‌می‌شد اقامت در آفریقا به بهبود بیماری‌های ریه کمک می‌کند.

با این حال شواهد اصلی گردشگری سلامتی و تندرستی در آفریقا مربوط به توسعه ایستگاه‌های تپه مانند، چشمه‌های معدنی و استراحتگاه‌های ساحلی و قلمروهای دیگری است که در خدمت سلامت و رفاه جامعه خارج از کشور بوده‌ است.

پزشکانی با ۴۰۰۰۰ سال تجربه

مردمان بومی در منطقه اقیانوس آرام (از جمله بومیان استرالیا و مائوری نیوزیلند) همواره از داروهای سنتی گیاهی، ماساژ و باورهای عمیق معنوی به شیوه‌ای کل‌نگر برای حفظ سلامتی و افزایش تندرستی خود استفاده می‌کردند. بسیاری از محصولات که امروزه در چشمه‌های معدنی مدرن استرالیا یافت می‌شوند، برای بیش از ۴۰۰۰۰ سال توسط بومیان استرالیا (به عنوان مثال محدوده لیتیا) استفاده شده‌اند.

روتروها در نیوزیلند چشمه‌های آب گرم متعددی در کوه‌های آتشفشانی اطراف خود دارند. مردم مائوری در اصل جذب چشمه‌های آب گرم شده و روستاهای زیادی در منطقه ساختند. انگلستان شهر مدرن روتروها را در سال ۱۸۳۰ یافت و پس از آن اثرات درمانی چشمه‌های آب گرم توسط انگلیسی‌ها کشف شد.

مردم مائوری در آوردن صنعت گردشگری به داخل این شهر نقش مهمی داشته و تیمی از راهنمایان خوش برخورد را برای نشان دادن این منطقه به اروپایی‌ها تشکیل دادند. پس از مدتی آوازه این شهر در همه جا پخش شد و گردشگران کنجکاو از اروپا و آمریکا از آن بازدید کردند.

از اوایل قرن بیستم، این شهر دارای صنعت گردشگری شد که حول محور چشمه‌های آب گرم می‌چرخید و میلیون‌ها نفر به خاطر قدرت درمانی آب چشمه‌های معدنی غنی به سوی آن کشیده شدند. مجموعه حمام روتروها به سبک تودور در سال ۱۹۲۰ میلادی ساخته شده است.